Nhà vua đóng đô ở Thăng Long (Hà Nội) và dựng ở quê hương Lam Sơn một kinh thành gọi là Lam Kinh. Nơi này còn được gọi là Tây Kinh (để phân biệt với Đông Kinh - Hà Nội) có nhiều điện miếu, lăng tẩm quy mô lớn để thờ cúng tổ tiên, nơi an nghỉ của các nhà vua.

Khu di tích Lam Kinh được công nhận là Di tích lịch sử quốc gia năm 1962. Đến năm 2012 được công nhận là Di tích quốc gia đặc biệt. Ngoài 18 cây di sản, khu di tích còn có 4 bảo vật quốc gia đó là: Bia Vĩnh Lăng - “Lam Sơn Vĩnh Lăng Bi”; Bia Hoàng Thái Hậu Ngô Thị Ngọc Dao - Khôn Nguyên Chí Đức Chi Lăng; Bia “Đại Việt Lam Sơn Chiêu Lăng Bi” - Bia Vua Lê Thánh Tông và Bia “Đại Việt Lam Sơn Dụ Lăng Bi”- Bia vua Lê Hiến Tông.

Trong khuôn viên rộng lớn của Khu di tích lịch sử Lam Kinh có rất nhiều loài cây quý hiếm hàng trăm năm tuổi. Trong đó, ngoài 18 cây thuộc cây di sản, còn có cây ổi gãi là “cười”, cây lim “hiến thân”, tình cây đa và cây thị...

Cây ổi biết “cười”

Từ con đường đá dẫn vào Khu lăng mộ vua Lê Thái Tổ (Lê Lợi), ngoài hai hàng tượng quan hầu và tượng các con vật (Nghê, Ngựa, Tê giác và Hổ) tạc bằng đá dựng lên giữa lối đi “thần đạo” thì bên phải chếch Lăng khoảng gần 10m có một cây ổi dáng huyền, uốn lượn mang thế rồng chầu gần trăm năm tuổi, bốn mùa đều cho quả thơm ngon.

Cây ổi “cười” cao hơn 3m, dài gần 5m, lá nhỏ 1-2cm với những cành chắc chắn uốn lượn như “chân rồng”. Để thử nghiệm, du khách chọn phần “nách” của cây (những ngã nhánh được xem là nách cây) gãi khẽ thì sẽ thấy hiện tượng những chiếc lá ổi rung lên như đang reo cười vì “nhột”. Nếu gãi không đúng “nách” của cây thì lá rung nhẹ hơn. Điều đặc biệt, mặc dù lá rung nhưng cành lại không rung kể cả những cành yếu ớt nhất. Điều đặc biệt nữa là khi nắm tay vào thân cây, nhắm mắt, tĩnh tâm sẽ cho ta một cảm giác lâng lâng thoát tục. Đây là một sự huyền bí không thể lý giải được.

Cây ổi kỳ lạ này được trồng năm 1933. Thời đó, ở Nam Định có một người tên là Trần Hưng Dẫn, tuổi đã cao nhưng hiếm muộn con nên đã cầu tự trước mộ vua Lê Thái Tổ. Sau đó, ông đã hạ sinh được quý tử nối dõi tông đường. Để tỏ lòng thành, ông cung tiến 4 tượng voi, 2 cây long não và cây ổi trồng trong khu Lăng mộ vua Lê Thái Tổ. Việc cây ổi biết “cười” do nhân dân phát hiện ra từ năm 2010. Năm 2008, Bộ Khoa học - Công nghệ cũng đã có đề án nghiên cứu cấp quốc gia về dòng gen của cây ổi ở Lam Kinh, nhưng đến nay vẫn chưa có kết quả.

Cây Lim “hiến thân”

Cách Lăng mộ vua Lê Thái Tổ không xa, ven con đường đá là dấu tích của thân cây lim có tuổi thọ khoảng 600 năm tuổi từng sinh trưởng. Năm 2010 khi dự án phục hồi phỏng dựng Chính điện Lam Kinh được phê duyệt, cây lim đang xanh tốt bỗng dưng trút lá, đến khoảng nửa năm sau, khi cây chết cũng là lúc thiết kế thi công vừa hoàn thành

Năm 2011, nhân dịp giỗ Bình Định Vương Lê Lợi, tỉnh Thanh Hóa đã làm lễ “phạt mộc” và phát hiện ra nhiều điều trùng khớp, ngẫu nhiên và kỳ lạ hơn nữa. Đó là thường các cây lim cổ thụ sẽ bị tiêu tâm (rỗng ruột), nhưng riêng cây lim này thì không, rất thuận lợi để làm trụ cột các tòa nhà lớn như công trình phỏng dựng Chính điện với quy mô 9 tòa nhà gỗ lim đồ sộ nhất Việt Nam.

Chưa dừng lại ở đó, sau khi gọt bỏ phần vỏ cây, người ta pha được 4 khúc gỗ lớn. Phần gốc cây làm được một cột cái, ngọn cây vừa với gương tảng cột quân, hai nhánh cây đủ làm một cột con và một thượng lương. Và người dân quan niệm đây là cây lim linh thiêng khi thấy phục dựng lại Chính điện đã tự mình “hiến thân”.

Chuyện tình cây Đa - Thị

Những người gắn bó lâu năm với khu di tích kể lại rằng, xưa kia chỗ cây đa đang án ngữ là một cây thị, chim chóc thường về đậu trên cành thị mang theo quả đa về ăn nên hạt rơi xuống đất mọc thành cây. Sau này, cây đa mọc lên xanh tốt, bộ rễ phụ của cây Đa Thị rất đặc biệt, không vươn ra xa như các cây đa nhiều “gốc” khác mà ôm trọn gốc thị rồi hóa thành chung một gốc. Từ gốc đến ngọn đa cao chừng 20 m, gốc cây gần chục người ôm không xuể.

Cây thị sống trong lòng cây đa vẫn xanh tươi tốt lá, mỗi năm đều ra quả, tuy nhỏ, chát nhưng thơm lừng một góc trời. Đến năm 2007 cây thị già chết khô, nhưng đến nay vẫn còn một cành khô chĩa ra bên ngoài gốc đa.

Năm 2013, cây Đa Thị được Hội bảo vệ thiên nhiên và môi trường Việt Nam công nhận là cây di sản bởi tầm vóc, sự độc đáo và giá trị lịch sử của nó.

Về với Lam Kinh, vùng đất của địa linh nhân kiệt, được sống trong khí vị của không gian lịch sử và nghe những tích xưa, tận mắt chứng kiến chuyện lạ, lòng người như ngược về quá khứ, tưởng nhớ đến một thời dội vang của Hoàng triều Lê tộc hiển danh đã qua.