Nâng giá trị lúa gạo: Củng cố sản xuất, mở rộng thị trường

Gạo Việt chiếm 15% tổng lượng gạo XK toàn thế giới

Theo thống kê của Bộ Công Thương cho thấy, năm 2015 Việt Nam đã XK 6,58 triệu tấn gạo với giá trị 2,8 tỉ USD; năm 2016 XK được 4,81 triệu tấn, đạt 2,16 tỉ USD; năm 2017 XK được 5,82 triệu tấn, đạt 2,63 tỉ USD; năm 2018 XK 6,11 triệu tấn, đạt 3,06 tỉ USD. Trong 8 tháng năm 2019, XK được 4,53 triệu tấn, đạt 1,96 tỉ USD. Gạo Việt Nam đang xuất sang 150 thị trường, chiếm 15% tổng lượng gạo XK toàn thế giới, đứng vị trí thứ 3. Cả nước hiện có 17 thương nhân XK gạo. Thị trường XK gạo của Việt Nam trong 8 tháng năm 2019 nhiều nhất là thị trường châu Á với 60,9%, châu Phi là 17,9%, châu Mỹ là 8,1%, Trung Đông 7,1%, châu Úc là 3,4% và châu Âu chỉ 1,7%.

Chế biến gạo xuất khẩu

Theo Bộ Công Thương, cơ cấu mặt hàng gạo XK đã bắt đầu chuyển dịch từ năm 2015. Đến năm 2019, nhóm gạo thơm, đặc sản, Japonica chiếm 30% (năm 2015 chỉ 22,7%), tương đương gạo trắng phẩm cấp cao cũng cũng từ 27,8% tăng lên 40%. Tuy nhiên, với kim ngạch giảm trong 8 tháng qua cho thấy, XK ngày càng khó khăn hơn, chủ yếu bắt nguồn từ nguyên nhân cung-cầu.

Với kết quả liên tiếp đạt được về kim ngạch XK gạo trong những năm gần đây tới các thị trường truyền thống cũng như năng lực mở rộng tiếp cận tới các thị trường mới, có tính khắt khe về tiêu chuẩn chất lượng như Mỹ, EU, Hàn Quốc, Nhật Bản, Trung Quốc… đã tiếp tục khẳng định khả năng tăng trưởng và phát triển của hạt gạo Việt. Tuy nhiên, ứng dụng công nghệ tiên tiến trong sản xuất, chế biến và bảo quản vẫn còn hạn chế đối với các doanh nghiệp sản xuất gạo trong nước. Điều này ảnh hưởng tới chất lượng và giá thành của gạo Việt so với giống gạo cùng loại của các quốc gia XK gạo lớn như Thái Lan và Ấn Độ.

Theo Bộ Công thương, trong giai đoạn 2010-2018, tổng lượng gạo tiêu dùng của Việt Nam dao động từ 19-23 triệu tấn/năm, sản lượng gạo XK dao động từ 4,9 - 7,7 triệu tấn/năm, giá trị XK luôn đạt trên 2 tỷ USD/năm và mức kỉ lục 3,08 tỉ USD năm 2018. Song, ứng dụng công nghệ trong chuỗi giá trị lúa gạo còn thấp nên thu nhập của nông dân và doanh nghiệp chưa cao. Riêng 8 tháng đầu năm 2019 XK gạo đạt 5,4 triệu tấn nhưng trị giá chỉ đạt 1,96 tỉ USD, giảm 15%. Trong năm nay gạo Việt XK sang thị trường Trung Quốc cũng giảm 65% về lượng và 67% về trị giá. Nguyên do vì hiện nay Trung Quốc tăng quản lí về chất lượng, truy xuất nguồn gốc, siết chặt quản lí biên giới không còn là thị trường dễ tính nữa.

Từ lí do đó lúa gạo Việt Nam cần đột phá về nhiều mặt như nâng công nghệ chất lượng hiệu quả trong sản xuất và tiêu thụ lúa gạo sang các nước trên thế giới. Theo bà Hoàng Anh, Trưởng điều phối dự án Tập đoàn Phoenix cho rằng, nên định vị mình đang ở đâu trong thị trường cũng như nên mời các nhà mua hàng đến để tìm hiểu xem nhu cầu họ cần gì, các thị trường cần gì từ đó, có chiến lược điều chỉnh cho phù hợp.

Bên cạnh các thị trường giảm lượng mua thì giá gạo Việt Nam cũng xuống khá nhiều so với gạo của các nước khác. Trước tình hình đó, để cải thiện giá gạo thì buộc phải nâng cao chất lượng cho sản phẩm gạo Việt.

Nâng cao chất lượng hạt gạo Việt

Về câu chuyện nâng cao chất lượng hạt gạo Việt đòi hỏi cả quá trình xuyên suốt từ khâu trồng trọt đến phân phối. Dù câu chuyện nâng cao chất lượng cho hạt gạo Việt đã được đề cập nhiều nhưng đến nay vẫn chưa giải quyết được.

Theo các doanh nghiệp, việc chọn giống để canh tác luôn khiến doanh nghiệp đau đầu, bởi nhu cầu của khách hàng phong phú, mỗi khách chuộng một loại giống nhưng doanh nghiệp không thể trữ cùng lúc sản phẩm của hơn chục giống lúa. Thế nên, việc chọn giống nào để khai thác thương mại là điều mà ngành lúa gạo phải có kế hoạch.

Ngoài ra, các chuyên gia còn cho rằng, để có thể ứng dụng công nghệ vào sản xuất hiệu quả đòi hỏi canh tác cũng phải thay đổi, đòi hỏi những cánh đồng mẫu lớn. Trong khi, phần lớn sản xuất lúa vẫn còn manh mún, nhỏ lẻ. Ông Trương Quang Hoài Nam, Phó chủ tịch UBND TP.Cần Thơ cho biết, sau khi Cần Thơ triển khai mô hình cánh đồng mẫu lớn đã rút ngắn khoảng chêch lệch về năng suất giữa các hộ nông dân, các vùng sản xuất, nâng cao năng suất bình quân. Tạo điều kiện cho ngành lúa gạo ở Cần Thơ hình thành nên chuỗi giá trị khép kín từ sản xuất đến thu mua chế biến và XK.

Ông Nguyễn Hồng Sơn, Giám đốc Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam (Bộ NN-PTNT) nhấn mạnh: Ứng dụng công nghệ tiên tiến trong bảo quản, chế biến hiện đang là khâu xung yếu nhất trong chuỗi giá trị lúa gạo Việt Nam. Vấn đề này cũng đã được xác định là cơ hội và tiềm năng phát triển mạnh cho những sáng kiến mang tính đột phá của ngành lúa gạo, của các doanh nghiệp là chủ thể của chuỗi sản xuất lúa gạo Việt Nam, nhằm đáp ứng yêu cầu cấp bách cũng như mục tiêu lâu dài về nâng cao chất lượng, giá trị và năng lực cạnh tranh của hạt gạo Việt.

Hiện tỷ lệ cơ giới hóa khâu thu hoạch lúa trên cả nước là 50%, riêng ĐBSCL đạt 82%. Sấy lúa là khâu quan trọng có ảnh hưởng rất lớn đến tỉ lệ thu hồi và chất lượng gạo xay xát, nhưng năng lực sấy lúa của ĐBSCL còn thấp, chỉ đạt khoảng 56%.

Các hệ thống kho chứa chưa đáp ứng được các yêu cầu kỹ thuật để bảo quản lúa dài ngày (từ 6-12 tháng). Hiệu quả chuỗi giá trị ngành lúa gạo vẫn còn thấp, do tỷ lệ thất thoát cao, chất lượng gạo XK còn thấp, phân phối lợi nhuận, chia sẻ rủi ro giữa nông dân và các đối tác còn bất cập. Cơ sở hạ tầng, công nghệ bảo quản, chế biến ở địa phương còn lạc hậu làm gia tăng tổn thất, và giảm chất lượng trong bảo quản.

Lượng gạo XK của Việt Nam đang chiếm khoảng 15% thị trường thế giới nhưng lại không có thương hiệu gạo nổi bật, nên không thu được giá trị gia tăng nhờ thương hiệu. Theo ông Sơn, để nâng cao giá trị nông sản, nhất là lúa gạo, thông tin về các sản phẩm được chế biến sau lúa, gạo là vô cùng hữu ích cho nông dân, nhà khoa học, các doanh nghiệp và quản lí nhà nước trong nỗ lực nghiên cứu, học hỏi các phương thức sản xuất mới trên thế giới, nhằm nâng cao hơn nữa chất lượng lúa, hạt gạo và các phụ phẩm sau thu hoạch.

Còn theo ông Trần Thanh Hải, Phó Cục trưởng Cục Xuất nhập khẩu (Bộ Công Thương), XK gạo không nên chạy theo khối lượng mà phải nâng cao giá trị. Từ đó, cần có chiến lược để thay đổi mô hình sản xuất, đưa công nghệ áp dụng vào qui trình sản xuất ở các khâu từ trồng trọt, thu hoạch, bảo quản, chế biến và phải chú trọng lựa chọn giống. Dù nhu cầu thay đổi cấp thiết, nhưng điều kiện sản xuất nông nghiệp của Việt Nam còn nhiều lạc hậu. Do vậy, đòi hỏi sự quyết tâm và chung sức của tất cả các bên từ nhà quản lí, doanh nghiệp, người nông dân.

Hiện nay, Bộ NN-PTNT đã và đang có nhiều chương trình, kế hoạch hành động cụ thể về nội dung này và tin tưởng với tính hấp dẫn về đầu tư ngành nông nghiệp, cùng với những cơ hội ngày một mở rộng hơn từ các hiệp định thương mại kí kết gần đây, các doanh nghiệp tham gia trong ngành công nghệ chế biến và bảo quản lúa gạo sẽ quan tâm nhiều hơn đến thị trường Việt Nam, hợp tác với doanh nghiệp sản xuất trong nước để thúc đẩy ứng dụng công nghệ, tăng hiệu quả và chất lượng của hạt gạo Việt Nam. Ông Trần Ngọc Thạch, Viện trưởng Viện Lúa ĐBSCL cho rằng, giá trị của hạt gạo trên thị trường, ngoài chất lượng gạo còn có rất nhiều yếu tố khác tác động như thương hiệu (uy tín của doanh nghiệp), qui trình canh tác và truy xuất nguồn gốc. Để nâng cao hơn nữa giá trị XK hạt gạo Việt, trên cơ sở các kết quả nghiên cứu chọn tạo giống đã đạt được, đề nghị các doanh nghiệp XK cần có sự hợp tác và đầu tư nhiều hơn nữa trong việc xây dựng vùng nguyên liệu, áp dụng quy trình canh tác lúa phù hợp, lúa hữu cơ và truy xuất nguồn gốc sản phẩm.

Quan trọng hơn là đẩy mạnh hợp tác với các đơn vị nghiên cứu để tiếp nhận và quảng bá các giống lúa mới có phẩm chất tốt ra thị trường và duy trì được sự ổn định của chất lượng giống và lúa hàng hóa trong vùng nguyên liệu. Ngoài ra, cũng cần quan tâm hơn nữa đến các giống lúa giàu vi chất dinh dưỡng và gạo chức năng, mặc dù thị phần không lớn, nhưng có giá trị kinh tế rất cao, mà chưa được quan tâm đúng mức./.