Rủi ro ngân hàng sở hữu chéo trái phiếu

Trong buổi trả lời chất vấn của Ủy ban Thường vụ Quốc hội mới đây về việc sửa đổi bổ sung một số điều của Luật Chứng khoán, trong đó có phát hành trái phiếu doanh nghiệp, kể cả phát hành trái phiếu doanh nghiệp ra nước ngoài, Ủy ban Kinh tế Quốc hội đã băn khoăn việc công ty đại chúng phát hành trái phiếu ra quốc tế liệu có ảnh hưởng đến nợ của Chính phủ, quốc gia và Ủy ban Chứng khoán Nhà nước sẽ quản lý việc phát hành thế nào..?

Các ngân hàng muốn phát hành trái phiếu để bổ sung vốn cấp hai (chủ yếu nhằm đảm bảo tỷ lệ an toàn vốn) phải xin phép cơ quan chủ quản và NHNN xem xét rất kỹ khối lượng phát hành. Ngân hàng là kênh huy động vốn phổ biến và hiện Nhà nước chưa cho ngân hàng nào phá sản, nhưng việc phát hành trái phiếu của tổ chức tín dụng được quản lý rất chặt chẽ. Nên nhớ hầu hết các ngân hàng hiện nay đều được xếp hạng tín nhiệm của một số định chế tài chính uy tín quốc tế như S&P hoặc Moody’s và có ngoại tệ gửi ở nước ngoài để đảm bảo các hoạt động thanh toán quốc tế của khách hàng doanh nghiệp.

Công ty chứng khoán đang “ôm” phần lớn trái phiếu ngân hàng

Việc phát hành trái phiếu doanh nghiệp của công ty đại chúng được quản lý bởi Ủy ban Chứng khoán Nhà nước và thông thường ủy ban cấp phép rồi các công ty mới đăng thông báo và tiến hành phát hành. Thời gian phát hành tối đa là 90 ngày, nếu quá 90 ngày không phát hành được thì phải xin phép lại, nếu muốn phát hành lại.

Hiện tại số lượng công ty đại chúng lên tới vài ngàn, liệu ủy ban có quản lý được hết và nắm rõ thực trạng tài chính của từng doanh nghiệp? Chẳng nói đâu xa, chỉ nhìn vào khoảng 1.500 công ty niêm yết trên cả ba sàn là đủ thấy khối lượng doanh nghiệp đông đảo tới mức nào. Không bộ phận nghiên cứu, phân tích của công ty chứng khoán nào nắm rõ thông tin hết thảy mọi công ty niêm yết, nhất là các công ty trên UpCom. Việc xếp hạng tín nhiệm của những công ty này càng ít được thực hiện. Trừ các công ty rất quy mô, bản thân các doanh nghiệp niêm yết không tốn chi phí để trả cho việc định giá, xếp hạng.

Bên cạnh đó, việc thông tin phát hành trái phiếu minh bạch hơn và sự tham gia tích cực của các trung gian phân phối là các ngân hàng, công ty chứng khoán đã khiến trái phiếu doanh nghiệp trở lên hấp dẫn hơn trong mắt nhà đầu tư.

8 tháng đầu năm 2019, ước tính tổng lượng trái phiếu doanh nghiệp được chào bán là hơn 129.000 tỷ đồng và tỷ lệ phát hành thành công toàn thị trường là 90,8%, tương đương gần 118.000 tỷ đồng. Trong đó, ngân hàng phát hành hơn 56.000 tỷ đồng trái phiếu, chiếm gần một nửa tổng giá trị trái phiếu phát hành của thị trường.

Hiện, có 12 ngân hàng thương mại đã phát hành thành công trái phiếu với tỷ lệ lên đến 99,6%, khoảng 56.000 tỷ đồng trong 8 tháng năm 2019. Cụ thể, 11 ngân hàng phát hành thành công 100%, chỉ có Seabank còn 2 lô không bán hết. Trong số này, 5 ngân hàng có lượng trái phiếu phát hành lớn nhất (chiếm hơn 80% tổng giá trị trái phiếu) là VPBank với 13.860 tỷ đồng (trong đó có 300 triệu USD trái phiếu quốc tế), HDBank 11.600 tỷ đồng, ACB 7.850 tỷ đồng, VIB 6.450 tỷ đồng và LienVietPost Bank 6.100 tỷ đồng. Đa số trái phiếu ngân hàng thương mại kỳ hạn 2 - 3 năm, có lãi suất ở mức 6,5% - 7,3%/năm.

Đáng lưu ý, có đến 40% trái phiếu ngân hàng phát hành được công ty chứng khoán mua vào. Tuy nhiên, theo Công ty Chứng khoán SSI, lượng trái phiếu mà các công ty chứng khoán mua quá lớn so với quy mô vốn của mình, bản thân các công ty chứng khoán cũng phải huy động trái phiếu để tăng vốn nên khả năng cao công ty chứng khoán chỉ là trung gian. Hơn nữa, với lãi suất trung bình ở mức 6,72%/năm, chỉ tương đương lãi suất huy động của ngân hàng thương mại lớn - tức nhóm có lãi suất huy động thấp nhất, thì trái phiếu của các ngân hàng thương mại hầu hết không hấp dẫn với nhà đầu tư thông thường. Đối tượng mua chủ yếu là công ty chứng khoán trực thuộc các ngân hàng, nên có khả năng lớn là các công ty chứng khoán “mua giùm” các ngân hàng.

Thực tế báo cáo tài chính của 18 ngân hàng thương mại trên thị trường cho thấy, 6 tháng đầu năm 2019, lượng trái phiếu của các tổ chức tín dụng mà ngân hàng thương mại nắm giữ tăng thêm khoảng 56.000 tỷ đồng. Do đó, rất có thể các ngân hàng thương mại đã sở hữu chéo trái phiếu của nhau. Mục đích là để gia tăng nguồn huy động, nâng cao tỷ trọng vốn trung và dài hạn nhằm đáp ứng yêu cầu giảm tỷ trọng vốn ngắn hạn cho vay trung và dài hạn của Ngân hàng Nhà nước.

Với tiềm lực tài chính tốt, các ngân hàng thương mại đang đóng vai trò là nhà đầu tư lớn nhất trên thị trường trái phiếu. Không chỉ sở hữu trái phiếu của ngân hàng khác, các ngân hàng thương mại cũng đầu tư vào trái phiếu của các tổ chức kinh tế nhằm đa dạng hình thức đầu tư, cũng như giải ngân vốn cho doanh nghiệp. Theo báo cáo bán niên năm 2019 của 12 ngân hàng thương mại niêm yết trên thị trường, tính đến cuối tháng 6/2019, tổng dư nợ chứng khoán gồm trái phiếu những tổ chức kinh tế mà các ngân hàng nắm giữ có giá trị hơn 178.000 tỷ đồng, tăng 2% so với cuối 2018. Một số ngân hàng thương mại có xu hướng đầu tư vào trái phiếu của các tổ chức kinh tế mạnh, như MBBank có dư nợ trái phiếu các tổ chức kinh tế tăng gần 79% so với cuối năm 2018, TBBank tăng hơn 25%... Các ngân hàng có tỷ trọng đầu tư vào trái phiếu tổ chức kinh tế lớn nhất là Techcombank với 60.700 tỷ đồng, MBBank là 15.600 tỷ đồng…, không ít các trái phiếu mà các ngân hàng này mua là trái phiếu do các doanh nghiệp bất động sản và doanh nghiệp xây dựng phát hành.

Thống kê cũng cho thấy, trong tổng số 36.876 tỷ đồng trái phiếu bất động sản được phát hành trên thị trường trong 6 tháng qua, các ngân hàng đã mua hơn 20%. Việc mở rộng đầu tư quá nhanh thông qua mua trái phiếu các doanh nghiệp nhất là trong lĩnh vực bất động sản sẽ tiềm ẩn nhiều rủi ro, vì là loại hình kinh doanh có nhu cầu vốn lớn và đang tăng trưởng chậm lại. Một chuyên gia tài chính nhận định, việc ngân hàng “ôm” trái phiếu doanh nghiệp là câu chuyện diễn ra nhiều năm nay và đây được dự đoán là cách để giải quyết bài toán vốn đối với những doanh nghiệp hết hạn mức, tài sản thế chấp được vay tiền từ ngân hàng. Đặc biệt, nếu số dư đầu tư trái phiếu xây dựng, bất động sản của ngân hàng lớn trong khi thị trường này chưa phục hồi vững chắc, thì rủi ro luôn hiện hữu. Do đó, việc rà soát, kiểm soát các ngân hàng đầu tư trái phiếu doanh nghiệp là cần thiết.

Thực tế cho thấy, so với cho vay, việc mua trái phiếu doanh nghiệp sẽ giúp các ngân hàng thương mại linh hoạt hơn vì có thể bán lại một phần trái phiếu này cho các tổ chức, quỹ đầu tư và khách hàng cá nhân, khi cần điều chỉnh khoản mục tài sản trên bảng cân đối kế toán. Tuy nhiên, một số ngân hàng cũng sử dụng công cụ trái phiếu doanh nghiệp, thông qua các giao dịch tài chính phức tạp để cơ cấu lại nợ của tổ chức phát hành hoặc mục đích khác. Trước tình trạng này, mới đây, Ngân hàng Nhà nước đã có văn bản gửi đến các ngân hàng thương mại yêu cầu tăng cường kiểm soát hoạt động đầu tư trái phiếu doanh nghiệp và cho biết sẽ xử lý nghiêm các trường hợp vi phạm nhằm hạn chế các rủi ro tiềm ẩn.

Theo Công ty Chứng khoán Rồng Việt trong khoảng gần 129.000 tỷ đồng trái phiếu chào bán nói trên, trái phiếu do ngân hàng phát hành chiếm 45%, bất động sản 24%, du lịch và giải trí 10,4%, xây dựng 7,5%, công ty chứng khoán 3,9%... Tuy nhiên, nhiều công ty trong lĩnh vực du lịch có phát hành trái phiếu là để đầu tư bất động sản khu du lịch, nghỉ dưỡng./.