Tích về quan Hoàng Mười - nhân vật huyền thoại trong tín ngưỡng thờ Đức Thánh Mẫu

Đức Thánh Quan Hoàng Mười

Theo nhân gian kể lại ông Hoàng Mười là nhân vật huyền thoại, được giáng trần để giúp đời. Người dân xứ Nghệ cũng lưu truyền các truyền thuyết về lai lịch, thân thế, sự nghiệp của ông Hoàng Mười với những nhân vật có thật trong lịch sử Việt Nam. Theo truyền thuyết, Ông Hoàng Mười là con thứ mười của Đức Vua cha Bát Hải Động Đình, vốn là thiên quan trên Đế Đình, thần tiên trong chốn Đào Nguyên. Ông Hoàng Mười không chỉ vì ông là con trai thứ mười mà ông là người tài đức vẹn toàn, văn võ song toàn (“mười” mang ý nghĩa tròn đầy, viên mãn). Không những là vị tướng xông pha chinh chiến nơi trận mạc, ông còn là người rất hào hoa phong nhã, giỏi thơ phú văn chương mà còn là một vị tướng “Tài đức vẹn toàn” trong truyền thuyết.

Còn theo lời kể ở vùng Hà Tĩnh, ông Hoàng Mười chính là Lê Khôi, vị tướng tài, cháu ruột và là người theo Lê Lợi chinh chiến trong mười năm kháng chiến chống quân Minh. Theo một truyền thuyết khác, ông giáng xuống trần và trở thành Uy Minh Vương Ly Nhật Quang, con trai Vua Lý Thái Tổ, cai quản châu Nghệ An.

Nhưng sự tích được lưu truyền nhiều nhất có lẽ là câu chuyện ông Mười giáng sinh thành Nguyễn Xí, một tướng giỏi dưới thời Vua Lê Thái Tổ, có công giúp vua dẹp giặc Minh, sau được giao trấn giữ đất Nghệ An, Hà Tĩnh (cũng chính là nơi quê nhà). Tại đây ông luôn một lòng chăm lo đến đời sống của nhân dân, truyện kể rằng có một lần xảy ra cơn cuồng phong làm đổ hết nhà cửa, ông liền sai quân lên rừng đốn gỗ về làm nhà cho dân, rồi mở kho lương cứu tế. Trong một lần đi thuyền trên sông, đến đoạn chân núi Hồng Lĩnh, thì lại có đợt phong ba nổi lên, nhấn chìm thuyền của ông và ông đã hóa ngay trên sông Lam. Trong khi mọi người đang thương tiếc cử hành tang lễ, thì trời quang đãng, nổi áng mây vàng, bỗng thấy thi thể của ông nổi trên mặt nước nhẹ tựa như không, sắc mặt vẫn hồng hào tươi tắn như người đang nằm ngủ, khi vào đến bờ, đột nhiên đất xung quanh ùn ùn bao bọc, che lấy di quan của ông. Lúc đó trên trời bỗng nổi mây ngũ sắc, kết thành hình xích mã và có các thiên binh thiên tướng xuống để rước ông về trời. Sau này khi hiển ứng, ông được giao cho trấn thủ đất Nghệ Tĩnh, ngự trong phủ Nghệ An.

Trong một giá hầu Quan Hoàng Mười

Ông Hoàng Mười là một trong hai vị Ông Hoàng luôn về ngự đồng, cũng bởi vì ông còn được coi là người được Vua Mẫu giao cho đi chấm lính nhận đồng. Khi ngự về đồng quan Hoàng Mười thường mặc áo màu vàng anh có thêu rồng kết uốn thành hình chữ “thọ”, đầu đội khăn xếp, có thắt dây vàng, cài chiếc trâm lệch màu vàng kim. Ông ngự về tấu hương rồi khai quang, có khi ông múa cờ xông pha chinh chiến, có khi lại lấy quạt làm quyển thư, lấy bút gài đầu để đi bách bộ vịnh phú ngâm thơ, có khi ông lại cầm dải lụa vàng như đang cùng người dân lao động kéo lưới trên sông Lam (quan niệm cho rằng đó cũng là ông kéo tài kéo lộc về cho bản đền) và ông cũng cầm hèo lên ngựa đi chấm đồng như Ông Bảy, người ta cũng thường dâng tờ tiền 10.000đ màu đỏ vàng để làm lá cờ, cài lên đầu ông. Khi ông ngự vui, thường có dâng đọi chè xanh, miếng trầu vàng cau đậu, thuốc lá (là những đặc sản của quê hương ông) rồi cung văn tấu những điệu Hò Xứ Nghệ rất mượt mà êm tai.

Đền thờ Đức Thánh Hoàng Mười - Mỏ Hạc Linh Từ ở huyện Hưng Nguyên, tỉnh Nghệ An

Một trong số ngôi đền thờ ông Hoàng Mười là Mỏ Hạc Linh Từ ở huyện Hưng Nguyên, tỉnh Nghệ An. Đền Mỏ Hạc là ngôi đền nổi tiếng ở Nghệ An thờ đạo Mẫu Tứ phủ, vị thần được thờ chính là ông Hoàng Mười. Đền được xây dựng năm 1634 từ thời hậu Lê trên diện tích hơn 1 ha ở làng Xuân Am, xã Hưng Thịnh huyện Hưng Nguyên. Trải qua nhiều lần tu bổ, đến nay, đền có 3 toà chính: Thượng điện, Trung điện và Hạ điện. Hàng năm vào ngày 10 tháng 10 âm lịch là ngày giỗ của ông Hoàng Mười.

Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Tất Kim Hùng – Thủ nhang đền Nguyên Khiết Linh Từ 102 Hàng Bạc chia sẻ: Theo tôi được biết, trong tín ngưỡng tứ phủ thì Đức Thánh quan Hoàng Mười ngài là tướng thứ 10 trong Thập Vị Hoàng Vương (Tứ Phủ Quan Hoàng). Quan Hoàng Mười là một trong số những Đức Thánh trong hệ thống thần điện tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ, Tứ Phủ của người Việt. Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ, Tứ phủ mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc Việt Nam. Trong đó, các thanh đồng đóng một vai trò quan trọng trong việc nắm giữ, bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa trong tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt để luôn xứng danh với danh hiệu Di sản văn hóa phi vật thể của toàn nhân loại được UNESCO công nhận.

Thủ nhang Nguyễn Tất Kim Hùng - Đền Nguyên Khiết Linh Từ 102 Hàng Bạc, Hà Nội

Giá trị văn hóa của những di tích, đền chùa thờ cúng cùng các hoạt động liên quan đến quan Hoàng Mười trong tục thờ Mẫu đã góp phần đưa tín ngưỡng thờ Mẫu của nước ta ra thế giới. Ngày 1-12-2016, tại Phiên họp Uỷ ban Liên Chính phủ về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 11 của UNESCO diễn ra tại thành phố Addis Ababa, Cộng hòa Dân chủ Liên bang Ethiopia, Di sản văn hóa phi vật thể “Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt” được UNESCO ghi vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại (Lễ đón Bằng của UNESCO đã diễn ra vào ngày 2-4-2017).

Có thể thấy, tín ngưỡng thờ thánh đức ông Hoàng Mười được duy trì và phản ánh đậm nét trong các nghi lễ Hầu đồng của tín ngưỡng văn hóa thờ Mẫu; trong đời sống tâm linh của người Nghệ An nói riêng và người Việt nói chung. Tín ngưỡng thờ thánh ông Hoàng Mười của người Việt thể hiện ý nghĩa nhân sinh sâu sắc, giáo dục con người ý thức cội nguồn dân tộc, đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”. Tín ngưỡng thờ thánh ông Hoàng Mười thể hiện thông qua tín ngưỡng thờ Mẫu trở thành nét đẹp trong văn hóa tinh thần của tộc người.

Tín ngưỡng thờ thánh ông Hoàng Mười còn thể hiện sự phong phú về văn hóa truyền thống của người Việt cư trú theo chiều dài dải đất hình chữ S. Thông qua các sinh hoạt của tín ngưỡng thờ thánh ông Hoàng Mười ta còn thấy ở đó mối quan hệ mật thiết giữa con người với con người, con người với thế giới tâm linh được người Việt tin thờ trong thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu. Bản thân tín ngưỡng thờ thánh ông Hoàng Mười chứa đựng trong đó giá trị cố kết cộng đồng, giá trị nhân văn sâu sắc, vì vậy tín ngưỡng này được người dân duy trì trong sinh hoạt nghi lễ cho đến ngày nay.