Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt niềm tự hào của người dân Nam Định

Trao đổi với GS-TS Nguyễn Chí Bền, Ủy viên Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia, nguyên Viện trưởng Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia (VHNTQG) Việt Nam, Trưởng Ban xây dựng hồ sơ quốc gia Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt, chúng tôi được biết: Từ giữa năm 2006, UBND tỉnh Nam Định đã mời lãnh đạo Viện Văn hóa Thông tin (nay là Viện VHNTQG Việt Nam) về làm việc với UBND huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định về nội dung dự kiến sẽ làm hồ sơ về tín ngưỡng thờ Mẫu trình UNESCO. Sau đó, do một số yếu tố khách quan và chủ quan nên công việc chưa được tiến hành. Đến năm 2012, Bộ Văn hóa Thể thao & Du lịch (VHTT&DL) đưa Lễ hội Phủ Dầy (xã Kim Thái, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định) rồi sau đó là Nghi lễ Chầu văn của người Việt vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Tháng 11/2012, Văn phòng Chính phủ có thông báo cho phép xây dựng hồ sơ quốc gia trình UNESCO vinh danh Nghi lễ Chầu văn của người Việt vào danh sách đại diện. Bộ VHTT&DL đã có công văn trao đổi và đề nghị tỉnh Nam Định là đơn vị thực hiện công việc này, bởi đây là trung tâm của tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt.

Đoàn Việt Nam và lá cờ Tổ quốc tại phiên họp Ủy ban Liên Chính phủ về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 11 của UNESCO - Ảnh: Phạm Cao Quý.

Ngày 14/1/2014, trên cơ sở đề nghị của UBND tỉnh Nam Định, Bộ trưởng Bộ VHTT&DL đã ký Quyết định số 123/QĐ-BVHTTDL giao cho Viện VHNTQG Việt Nam thực hiện nhiệm vụ xây dựng hồ sơ trình UNESCO. Hồ sơ quốc gia gồm: Báo cáo khoa học, phim 10 phút, 10 ảnh, báo cáo kiểm kê khoa học, biên bản lấy ý kiến đồng thuận của người dân và của các cơ quan quản lý nhà nước. Quá trình kiểm kê khoa học, Bảo tàng tỉnh Nam Định đã tích cực hỗ trợ về tư liệu theo hồ sơ di tích đang được lưu giữ. Tỉnh ủy, HĐND, UBND tỉnh Nam Định đã cung cấp nguồn tài chính để Viện VHNTQG Việt Nam thực hiện. Các mặt công tác của viện đều được các cấp, ngành, huyện, xã có liên quan của tỉnh Nam Định hỗ trợ nhiệt tình, chu đáo. Viện VHNTQG Việt Nam đã mời nhiều nhà khoa học làm tư vấn, trong đó có GS-TSKH Lưu Trần Tiêu, GS-TS Ngô Đức Thịnh… Hồ sơ cũng đã được các nhà khoa học trong Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia góp ý, bổ sung về nội dung báo cáo và phim, ảnh. Ban đầu, danh sách di sản văn hóa phi vật thể dự kiến lập hồ sơ trình UNESCO giai đoạn 2012-2016 theo Công văn số 8868/VPCP ngày 5/11/2012 của Văn phòng Chính phủ thì tên di sản là Nghi lễ Chầu văn của người Việt (danh sách đại diện). Khi nhận nhiệm vụ lập hồ sơ, thảo luận với các chuyên gia, các nhà khoa học, Viện VHNTQG Việt Nam đã làm báo cáo xin đổi tên di sản từ Nghi lễ Chầu văn của người Việt thành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt. Địa bàn kiểm kê khoa học và lấy ý kiến đồng thuận được thống nhất là tỉnh Nam Định. Sau đó, hồ sơ nộp đi vào ngày 29/3/2014 kèm theo Công hàm số 170/BTK/2014 ngày 28/3/2014 của Ủy ban quốc gia UNESCO Việt Nam để kịp xét tại kỳ họp của Ủy ban Liên Chính phủ về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể tại Na-mi-bi-a vào cuối năm 2015.

Tuy nhiên, do quy định mỗi năm UNESCO chỉ nhận 50 hồ sơ của các quốc gia thành viên nên hồ sơ Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt của nước ta được chuyển sang xét vào năm 2016. Sau cuộc họp của Hội đồng thẩm định của Ủy ban Liên Chính phủ theo Công ước năm 2003 của UNESCO, nước ta lại nhận được thư của Vụ Văn hóa phi vật thể của UNESCO đề nghị Việt Nam xem xét đổi tên hồ sơ thành Những thực hành liên quan đến Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt. Như vậy, tên hồ sơ có sự thay đổi nhưng toàn bộ nội dung hồ sơ di sản không thay đổi và di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại được vinh danh là Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt.

Nghi lễ Chầu văn - hầu đồng của người Việt - Ảnh : TL

Tại phiên họp Ủy ban Liên Chính phủ về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 11 của UNESCO diễn ra tại thành phố Addis Ababa (Cộng hòa dân chủ Liên bang E-ti-o-pi-a) đã đánh giá các thông tin trong hồ sơ di sản của Việt Nam đã chỉ ra rằng di sản đã và đang góp phần quan trọng vào việc tạo ra sợi dây tinh thần liên kết các cộng đồng thực hành di sản. Từ góc độ xã hội, với tính chất cởi mở của di sản đã thúc đẩy sự khoan dung giữa các sắc tộc, tôn giáo. Di sản này đã được trao truyền lại từ thế kỷ XVI, thông qua việc thực hành, truyền dạy của các thủ nhang, đồng quan, đồng đền, thanh đồng, cung văn, con nhang, đệ tử… tương thích với các quy định về nhân quyền quốc tế và không có giới hạn về thực hành.

Khi nói đến tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt, nhiều người thường nghĩ đến lên đồng hay hầu đồng, thực ra hồ sơ Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt còn nhiều thành tố khác. Bởi lẽ, đây là một di sản văn hóa bao gồm vật thể và phi vật thể (theo cách phân loại của UNESCO). Hầu đồng (lên đồng) chỉ là một thành tố trong một tín ngưỡng thờ Mẫu mà thôi. Vì vậy, trong hồ sơ quốc gia trình UNESCO, Viện VHNTQG Việt Nam còn đề cập đến nhiều thành tố khác của tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt, bao gồm: Lễ hội, các tác phẩm của các nhà nho ghi chép lại huyền thoại trong dân gian, hầu đồng (lên đồng) và tục thờ cúng của người dân. Trong hồ sơ, không có hình thức diễn xướng nào là chính, là chủ yếu, mà vai trò của các thành tố như nhau. Các đền, phủ thờ Mẫu Tam phủ có ở rất nhiều nơi trên đất nước ta, nhưng Viện VHNTQG Việt Nam giới hạn ở huyện Vụ Bản và huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định để thực hiện và hoàn thiện hồ sơ vì đây là vùng trung tâm của tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt.

Như vậy, có thể nói Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt được UNESCO vinh danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại là niềm tự hào chung của nhân dân cả nước và xứng đáng là niềm tự hào của người dân Nam Định.