Môi trường là vấn đề mang tính toàn cầu. Sự biến đổi mạnh mẽ của môi trường tác động không nhỏ đến đời sống, kinh tế và văn hóa của mỗi quốc gia. Do vậy, việc giáo dục ý thức bảo vệ môi trường cần phải được hình thành từ nhỏ. Tại một khu vườn rừng cộng đồng tại Bờ Vở, phường Chương Dương, quận Hoàn Kiếm, Hà Nội, các em nhỏ ở một số trường trên địa bàn Hà Nội đã được học, hiểu về môi trường một cách trực quan và sinh động.

Không gian công cộng đa chức năng tại phường Chương Dương

Dự án cải tạo bờ vở sông Hồng gắn với chủ trương quy hoạch chung của Thủ đô. Dự án này nằm trong chuỗi quy hoạch cải tạo cả bãi giữa sông Hồng.  Tại khu vực trung tâm rất thiếu không gian công cộng, nhất là các không gian văn hóa đáp ứng nhu cầu vui chơi và thể thao, triển lãm nghệ thuật của người dân. Với lợi thế về giao thông đường sông, cảnh quan mặt nước và cây xanh, khu vực bãi giữa, bãi bồi sông Hồng là điều kiện tốt để phát triển các không gian nhằm phục vụ nhu cầu cộng đồng. 

Dự án cải tạo bờ vở sông Hồng cũng nằm trong chủ trương ấy. Bờ vở sông Hồng là khu vực tiếp giáp lòng sông và được người dân sử dụng như một hành lang đê điều bảo vệ nội thành Hà Nội. Hơn 10 năm nay, do mực nước sông Hồng ít lên cao, khu vực hệ sinh thái dần trở thành những khu đất hoang, bãi đổ trộm phế thải, rác thải sinh hoạt của người dân, gây mất mỹ quan đô thị, ô nhiễm môi trường, ảnh hưởng rất lớn đến sức khỏe của cộng đồng nơi đây. Nhằm góp phần cải tạo không gian sống thân thiện, trong lành và bền vững, Mạng lưới “Vì một Hà Nội đáng sống” đã khởi xướng chương trình cải tạo môi trường tại bờ vở sông Hồng. Dự án nhận được sự tài trợ của Đại sứ quán Đan Mạch, Công ty Ford Việt Nam và do 4 tổ chức thực hiện là doanh nghiệp xã hội Sân chơi trong phố (Think Playgrounds), doanh nghiệp xã hội ECUE, tổ chức phi lợi nhuận Keep Hanoi Clean và Trung tâm nghiên cứu Môi trường và Cộng đồng (CECR). Chương trình cải tạo môi trường bờ vở sông Hồng bao gồm các hoạt động đa dạng như dọn rác thải, xử lý nước thải, trồng cây, làm vườn rừng, xây dựng sân chơi cộng đồng… Dự án đã được thực hiện thí điểm tại khu vực ngách 43/32 Bạch Đằng thuộc tổ dân phố phường Chương Dương, quận Hoàn Kiếm, Thành phố Hà Nội. Sân chơi cộng đồng ở khu vực bờ vở sông Hồng được thiết kế với nhiều hạng mục, thiết bị vui chơi khác nhau, vừa đảm bảo an toàn, vừa hấp dẫn trẻ nhỏ. Đặc biệt, tất cả những thiết bị chơi tại đây đều được làm từ các vật liệu thân thiện với môi trường thiên nhiên, tạo điều kiện cho con người được giao tiếp với nhau và giao tiếp với thiên nhiên. Cùng với đó, quận sẽ tôn tạo không gian xanh, cảnh quan, mặt nước, giải quyết vấn đề lấn chiếm đất bãi giữa, bãi bồi ven sông Hồng, vi phạm trật tự xây dựng, cải thiện vệ sinh môi trường.

 Người dân phường Chương Dương phấn khởi khi có công viên - rừng trên địa bàn

Theo KTS Chu Kim Đức (đồng sáng lập TPG), dự án vườn rừng cộng đồng được lên ý tưởng từ cảm hứng của những câu chuyện phát triển không gian công cộng theo hướng sinh thái trên thế giới như: Dự án Cải tạo không gian sinh thái trong trường tiểu học Ikiminami tại thành phố Fukuoka (Nhật Bản), dự án chuyển hóa từ một nhà máy thuốc lá cũ thành công vương rừng Benjakitti như một ốc đảo xanh giữa lòng Bangkok. Bà Đức cũng cho rằng chúng ta nên thúc đẩy tái sinh tự nhiên, làm giàu hệ sinh thái sẵn có hoặc đang bị mai một. Các mô hình công viên vườn rừng là nơi có đủ nguyên liệu và không gian cho sự khám phá thiên nhiên và sáng tạo của cộng đồng, đặc biệt là trẻ em. Tính đến tháng 6/2023, công viên vườn rừng Chương Dương đã dần được hình thành với các hạng mục quan trọng bao gồm: Vườn giác quan với thiết kế 100 loại cây, thảm xanh thực vật với các cây bản địa, sân chơi thân thiện dành cho trẻ em, sân đa năng, đèn năng lượng mặt trời, các hệ bảng biển giáo dục môi trường. Không gian công viên rừng cũng trở thành nơi học tập, trải nghiệm cho học sinh trường tiểu học và trung học cơ sở Chương Dương nằm trên địa bàn cũng như là các trường lân cận như, kể cả trường quốc tế, đến tham gia các hoạt động đa dạng như tìm hiểu về sinh thái, tham gia làm vườn, nhặt rác…Em Tú, học sinh lớp 5, Trường tiểu học Chương Dương nói: “Chúng cháu rất thích được ra vườn rừng chơi, ở đây có biển chỉ dẫn, sơ đồ về các loại cây. Chúng cháu được nhìn thấy và biết tên các loại cây mà trước đây chỉ biết trong sách vở”. Thu Hà, một bạn nhỏ nhà ở cạnh vườn rừng cũng thường xuyên ra đây chơi sau giờ đến trường. Em cho biết: “Từ khi có vườn rừng, cả nhà cháu hay ra đây. Ông bà thì tham gia cải tạo vườn rừng như trồng cây, làm đường, nhặt cỏ cùng những người lớn khác. Bố  mẹ thì ra đây tập thể dục vì ở đây có dụng cụ dành cho việc nâng cao sức khỏe. Cháu và em trai thì ra đây chơi cầu trượt, xích đu và xem các loại cây, học tên các loại cây, xem các con vật nuôi. Ngày nghỉ cháu cũng rủ các bạn cùng lớp ra đây chơi”. Dụng cụ chơi ở đây được thiết kế từ các vật liệu thiên nhiên, thân thiện với môi trường. Do vậy các em được thoải mái là chính mình và gắn kết với nhau, gắn kết với môi trường một cách tự nhiên nhất. Những quan niệm về các sân chơi được sắp đặt sẵn với các thiết bị quen thuộc đã dần được thay thế bởi các mô hình sân chơi tự do hơn, thúc đẩy nhận thức về quyền được chơi, góp phần hỗ trợ trẻ em phát triển sáng tạo và toàn diện nhất. Quan trọng hơn nữa, các sân chơi ngày càng được đề cao về vấn đề gần gũi với tự nhiên, sử dụng vật liệu thân thiện và cần có sự tham gia của cộng đồng để cùng nhau vận hành và duy trì các sân chơi. Từ một không gian cho trẻ em, sân chơi trở thành một không gian công cộng quan trọng, nơi kết nối các gia đình, các thế hệ để chung tay nâng cao chất lượng cuộc sống trong đô thị. Đây còn là một trường học thiên nhiên thú vị dành cho trẻ con, nơi chúng được học hỏi về các loài cây bản địa, về quá trình trồng trọt, về các sinh vật…

Trẻ em vui chơi ở vườn rừng ven sông Hồng

Trong giai đoạn 2 của Dự án, nhóm Think Playgroundsđã đưa vào mô hình khu vườn giác quan. Theo người đồng sáng lập thì việc đưa vườn giác quan  một ví dụ cho cộng đồng, trẻ em và người dân Hà Nội thấy được một mô hình mới, hay nói cách khác là cách tư duy mới mà chúng ta đối xử với không gian công cộng thông qua ngôn ngữ thiết kế Omniscape. Omniscape là một cách mà các nhà quy hoạch Nhật Bản ứng dụng để tạo nên mối liên kết giữa con người với thiên nhiên, đặc biệt là trong không gian đô thị. 

Vườn rừng cộng đồng mặc dù đã kết thúc dự án và được đưa về cộng đồng quản lý, quản trị, song hiệu quả tích cực của nó tiếp tục lan rộng và thu hút đông đảo sự tham gia của cư dân trong và ngoài khu vực. Bên cạnh những ý nghĩa lớn lao về mặt ý thức xã hội, ý thức cộng đồng về tạo dựng không gian công cộng thì điều quan trọng không kém là việc giáo dục trẻ em về môi trường, bởi trẻ em là tương lai của đất nước. Trong bối cảnh đô thị hóa, đất chật người đông, có được một không gian vườn rừng cộng đồng để trẻ em có thể tìm hiểu về môi trường, thiên nhiên, cây cỏ..v…v..là một điều hết sức có ý nghĩa.