Phân xưởng đánh bóng gạo xuất khẩu

Ở nước ta, ĐBSCL được coi là vựa lúa, hàng năm sản lượng lúa đạt trên 24 triệu tấn, chiếm hơn 54% tổng sản lượng và cung cấp trên 90% lượng gạo XK cả nước. Cho nên tập quán canh tác, bảo quản sau thu hoạch, tiêu thụ nông sản trong quá trình sản xuất, XK lúa, gạo ở vùng ĐBSCL ảnh hưởng rất lớn tới chất lượng gạo XK của Việt Nam. Người nông dân vùng này phần lớn vẫn có thói quen lấy lúa trong kho (lúa thịt) ra làm giống, không muốn đầu tư mua lúa giống tốt. 

Theo ông Trần Đức Tụng, chuyên viên cao cấp Bộ Nông nghiệp & phát triển nông thôn (NN&PTNT), có tình trạng trên là do khi mua gạo XK, hầu như DN lại mua tràn lan, không phân biệt giống tốt hay xấu, chất lượng lúa khi thu hoạch cũng không phân biệt được tốt - xấu, mọi phẩm cấp đều cùng một giá. 

Lý giải về vấn đề chọn và sử dụng giống, ông Ngô Quang Thanh, ngụ tại ấp 8, xã Sơn Kiên, huyện Hòn Đất, tỉnh Kiên Giang phân tích: Bên Khuyến nông thì khuyến cáo nông dân nên trồng loại giống năng suất cao, chất lượng cao ví dụ như Jasmine85; OM4900..., nhưng những loại giống này thời gian sinh trưởng dài ngày, sâu bệnh nhiều, công chăm sóc nhiều, dẫn đến đầu tư nhiều, trong khi đó lại không có đơn vị nào bao tiêu sản phẩm. Bà con phải bán cho thương lái với giá ngang bằng loại lúa chất lượng thấp; nếu có chênh lệch thì giá bán giữa 2 loại (giống năng suất cao, chất lượng cao và lúa năng suất cao chất lượng thấp) cũng chỉ khoảng 200-300 đ/kg nên không bõ bèn gì..! Dẫn tới bà con lại phải trồng loại giống truyền thống: dễ chăm sóc, năng suất cao, chất lượng thấp, như giống OM2517; IR50404... Với kiểu canh tác như thế này, thì thử hỏi chất lượng gạo XK của Việt Nam bao giờ mới đuổi kịp Thái Lan?  Đấy là chưa kể đến chuyện do “đói” về thông tin thị trường và thông tin khoa học kỹ thuật (KHKT) nên bà con nông dân thường hay bị lừa trong khâu mua giống và phân bón.

Cục Trồng trọt Bộ NN&PTNT lại có cái nhìn về giống ở một khía cạnh khác. Theo cơ quan này, số lượng giống theo cấp xác nhận còn thiếu so với nhu cầu, không đủ cung ứng sản xuất, chất lượng hạt giống hạn chế, việc sử dụng giống tự sản xuất còn nhiều. Nguyên nhân là do năng lực sản xuất và cung ứng giống của các đơn vị còn hạn chế, hệ thống chế biến hạt giống còn nhiều yếu kém, hệ thống quản lý chất lượng hạt giống chưa vận hành tốt, công tác quản lý chất lượng hạt giống chưa được quan tâm.

Còn ông Ngô Văn Giáo, Chủ tịch Hiệp hội Thương mại Giống cây trồng Việt Nam thì cho rằng, với diện tích sản xuất lúa ở ĐBSCL trên 4 triệu ha/năm thì nhu cầu lúa giống sản xuất phải đạt khoảng 490.000 tấn/năm. Trong khi đó, trên thực tế chỉ khoảng 18,1% khối lượng lúa giống gieo sạ hàng năm đạt tiêu chuẩn cấp xác nhận. Cứ với cách làm này, không biết đến năm 2020 mục tiêu đối với trồng trọt: “Tỷ lệ dùng giống xác nhận hoặc tương đương trong sản xuất đối với cây lúa đạt 70-85% và chấm dứt tình trạng các hộ gia đình sử dụng thóc thịt làm giống”(1) có đạt được?.

Sản lượng lúa ở ĐBSCL chủ yếu thu hoạch vào mùa mưa lũ, và các tỉnh bị ngập úng nhiều, như Cà Mau, An Giang, Đồng Tháp… Trong khi đó, hoạt động tiêu thụ lúa của bà con nông dân vùng ĐBSCL lại được thực hiện theo quy trình sau: Đến mùa thu hoạch, lúa gặt xong được phơi tại bờ ruộng, bán tại bờ kênh, không mang về nhà. Lúa phơi khô rồi cào nên lấy ni lon che đậy. Khi gặp ghe của thương lái đến mua được giá là bán. Không mang về nhà được vì thóc lúa thì nhiều lại không có kho chứa. Giá cả thu mua thóc giữa thương lái và người nông dân cũng phụ thuộc vào địa thế ruộng của người nông dân. Nếu ruộng nằm trên trục kênh chính thuận lợi chạy ghe thì giá cao. Còn ruộng nằm trên trục kênh nhỏ thì giá thấp. Do tác động của thời tiết và tập quán canh tác như vậy, nên hầu hết gạo của Việt Nam trước khi đem XK đều phải qua hệ thống sấy. Lúa phơi không đủ nắng, gạo có độ ẩm cao, khi qua hệ thống sấy, hạt gạo bị nát và xỉn màu. Vì thế mà chất lượng hạt gạo XK của Việt Nam luôn thấp là lẽ đương nhiên.

  

Tàu thương lái vào nhập gạo để cung ứng cho các đơn vị XK gạo

Ngoài ra, chất lượng hạt gạo kém còn do nông dân thiếu hiểu biết khi phơi lúa ngoài đồng, hoặc để lúa chín lâu ngày mới thu hoạch. Đối với sản xuất lúa hàng hóa, khi phơi qua đêm, độ ẩm gạo tăng do hút sương; rồi ban ngày nắng, nhiệt độ cao làm cho độ ẩm giảm quá mức dẫn đến hạt gạo rạn vỡ từ trong vỏ lúa. Do vậy khi xay xát, gạo bị gãy rất nhiều. Trường hợp lúa để chín khô lâu ngày, độ ẩm thấp xuống, gạo bị giòn, tỷ lệ gạo vỡ sau xay xát cũng lớn, dẫn đến phẩm cấp hạt gạo XK giảm, đồng nghĩa với giá bán hạ thấp.

Ngay vấn đề bảo quản sau thu hoạch cũng là một nguyên nhân dẫn tới chất lượng hạt gạo XK bị giảm sút. Hiện nay, tỷ lệ thất thoát sau thu hoạch ở Việt Nam vẫn còn cao. Theo Viện Lúa ĐBSCL thì tỷ lệ này khoảng 12%-15%. Cũng theo Viện này, ước tính mỗi năm, nông dân trồng lúa ở đây mất từ 3.200 - 3.600 tỷ đồng do thất thoát sau thu hoạch. Còn theo Viện Lúa quốc tế (IRRI) thì tỷ lệ thất thoát sau thu hoạch ở Việt Nam và các nước Đông Nam Á khoảng 15%-20% sản lượng. Trong khi đó TS. Lê Văn Bảnh, Viện trưởng Viện Lúa ĐBSCL nhận định: “Tổn thất sau thu hoạch không chỉ làm giảm sản lượng, mà còn ảnh hưởng lớn chất lượng, giá trị hạt gạo, giảm thu nhập của nông dân”.