Phân loại rác tại nguồn: Vấn đề nan giải

21 giờ hằng ngày, điểm tập kết rác tự phát tại ngách 19, ngõ 46, đường Nguyễn Hoàng Tôn (quận Tây Hồ, Hà Nội) vẫn ngập rác, cho dù cứ 13 giờ, nhân viên vệ sinh môi trường lại đi thu gom đưa về điểm tập kết. Chị Nguyễn Thu Thủy - sinh sống tại khu dân cư gần đó - cho biết, chị đã được nghe tổ phụ nữ thông báo việc phân loại rác tại nguồn, nhưng xung quanh không thấy ai thực hiện nên gia đình chỉ mang rác ra điểm tập kết.

Tình hình cũng tương tự tại 23 phường của bốn quận được chọn thí điểm phân loại rác tại nguồn là Hoàn Kiếm, Ba Đình, Đống Đa, Hai Bà Trưng và Nam Từ Liêm (Hà Nội). Các thùng rác không được để trước nhà dân để tránh tập kết rác bừa bãi. Điều này cũng khuyến khích người dân phân loại rác tại nhà và đổ rác đúng giờ. Nhưng dù đã được tuyên truyền, vận động, nhiều người vẫn vứt rác ra đường. Chị Lê Thị Liên (sống ở ngõ Hòa Bình 2, phường Minh Khai, quận Hai Bà Trưng, Hà Nội) cho biết chị thường thấy người dân từ trong ngõ sâu đi xe máy vứt túi rác rồi chạy vụt đi. Để giữ môi trường kinh doanh sạch sẽ, chị thường xuyên phải dọn bãi rác đầu ngõ này.

Nhiều người dân đi xe máy thường vứt rác trái quy định rồi chạy vụt đi (Ảnh: Báo VnExpress)

Bộ Tài nguyên và Môi trường đã ban hành Văn bản số 9368 hướng dẫn kỹ thuật phân loại chất thải rắn sinh hoạt tại nguồn. Theo đó, chủng loại chất thải rắn sinh hoạt phát sinh từ hộ gia đình, cá nhân được phân loại thành 3 nhóm chất thải chính theo quy định tại Khoản 1 Điều 75 Luật Bảo vệ môi trường 2020. Cụ thể, nhóm 1 là chất thải rắn có khả năng tái sử dụng, tái chế (gồm giấy thải, nhựa thải, kim loại thải, thủy tinh thải, vải, đồ da, đồ gỗ, cao su, thiết bị điện và điện tử thải bỏ); nhóm 2 là chất thải thực phẩm (gồm thức ăn thừa, thực phẩm quá hạn sử dụng, chất thải từ quá trình sơ chế thực phẩm) và nhóm 3 là chất thải rắn sinh hoạt khác (gồm chất thải nguy hại, chất thải cồng kềnh và chất thải khác còn lại).

Tại nhiều địa phương, việc thí điểm phân loại rác tại nguồn đã tiến hành từ khá lâu (Hà Nội từ năm 2007; Đà Nẵng, Hà Tĩnh cách đây bảy, tám năm; TP. Hồ Chí Minh thí điểm từ năm 1999), nhưng đến nay, mọi thứ còn rất ngổn ngang. Theo ông Nguyễn Quang Huân - Ủy viên Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội - xử lý rác phải trải qua sáu công đoạn: một là phải phân rác tại nguồn, hai là phải có điểm tập kết rác, ba là vận chuyển từ điểm tập kết đến nơi trung chuyển, bốn là trung chuyển, năm là vận chuyển từ nơi trung chuyển đến bãi rác, sáu là phải xử lý rác tại nơi tập kết.

Ông cho biết thêm, hiện chưa có kế hoạch phân từng khâu để xử lý mà mới chỉ tập trung vào phân loại tại nguồn, những khâu sau chưa đồng bộ. Nếu phân loại không mang lại ý nghĩa thì người dân sẽ nản, chính quyền cũng hết kinh phí để thử nghiệm. Vì vậy, nếu thí điểm ở một tỉnh thì phải thí điểm từ khâu phân loại đến khâu xử lý, thì lúc đó mới nhân rộng ra toàn quốc.

Nghị định 45/2022 của Chính phủ quy định về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực môi trường nêu rõ: Xử phạt từ 500 nghìn đến 1 triệu đồng đối với hộ gia đình, cá nhân không phân loại chất thải rắn sinh hoạt theo quy định. Với hành vi không phân loại và lưu giữ riêng chất thải rắn công nghiệp sau phân loại, tổ chức, cơ quan, cơ sở sản xuất sẽ bị phạt từ 20-30 triệu đồng. Nghị định này cũng có hiệu lực từ 1/1/2025. Tuy nhiên, vấn đề đặt ra, để thực thi, ai sẽ giám sát vi phạm này vì trên thực tế, việc đổ trộm rác không phải là hiếm.

Trong Nghị định 09 (năm 2019), Thủ tướng đã giao việc chịu trách nhiệm với rác thải trên địa bàn một tỉnh là Chủ tịch UBND tỉnh và thông qua UBND tỉnh có những văn bản dưới luật, dưới nghị định để hướng dẫn cho tỉnh mình thu gom như thế nào, các cơ quan sẽ thanh kiểm tra, xử phạt ra sao… Tuy nhiên, qua khảo sát, nhiều địa phương còn chưa ban hành đầy đủ những hướng dẫn đó. Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 đã được ban hành, nên các địa phương phải ban hành hướng dẫn từ việc thu gom, vận chuyển, xử lý. Nếu chưa ban hành các văn bản này thì chưa thể áp dụng chế tài xử phạt.

Thông thường, đối với rác đã được phân loại để tái chế, UBND phường sẽ bố trí điểm tập kết để thu theo thời gian cố định, tuần hai lần để đưa đi xử lý. Với rác thải cồng kềnh gồm bàn ghế, đồ gỗ cũ hỏng, người dân tập kết vào khung từ 7 giờ đến 17 giờ thứ bảy hằng tuần tại các điểm tập kết theo quy định của các phường và được Công ty Môi trường đô thị vận chuyển để xử lý, tái chế bằng cách nghiền vụn rác thải và vận chuyển đến các lò hơi để tái sử dụng.

Rác thải cồng kềnh cần được tập kết tại các điểm thu gom theo quy định để tránh gây mất mỹ quan đô thị, ô nhiễm môi trường (Ảnh: Ngọc Thùy)

Hiện nay, ở nhiều địa phương, vướng mắc nhất ở các khâu thu gom, vận chuyển rác trong quá trình thí điểm phân loại rác tại nguồn là thiếu phương tiện thu gom, vận chuyển riêng biệt và thiếu các điểm trung chuyển tập kết rác. Nhiều điểm chờ để cẩu rác lên các xe vận chuyển rác đã trở thành những nơi gây ô nhiễm môi trường. Ông Nguyễn Thanh Sơn - Phó Tổng Giám đốc Công ty Môi trường và Đô thị Hà Nội (Urenco) – cho rằng, quy hoạch cho công tác thu gom vận chuyển rác hiện còn thiếu, nên công tác thu gom vận chuyển rác gặp rất nhiều khó khăn.

Vì thiếu quy hoạch nên dù kêu gọi rác phải được phân loại từ các hộ gia đình nhưng để người dân gom rác từ chung cư, nhà riêng, khu công cộng… cũng cần có không gian để rác đúng nơi quy định mà không vứt rác ra đường.

“Đối với người dân, đã phân loại được rác từ nguồn nhưng khi đến nơi tập kết, cơ quan môi trường cũng vẫn phải phân loại lại. Như vậy, rất cần quy hoạch các điểm tập kết để phân loại rác. Tuy nhiên, hiện nay quỹ đất tại các khu chung cư không dành cho điểm tập kết rác”, ông Nguyễn Thanh Sơn cho biết.

Khâu xử lý rác cũng chưa có giải pháp phù hợp, nên rác lại trộn với nhau. Ông Huân cho biết: “Hiện, công nghệ xử lý rác có nhiều nhưng trước tiên phụ thuộc từng địa phương về kinh phí đầu tư, áp dụng công nghệ xử lý chất thải. Thứ hai, lượng rác thải hằng ngày tại địa phương đó là bao nhiêu. Nếu muốn đốt rác thì phải 500 tấn/ngày trở lên. Tuy nhiên, không nên chỉ tập trung vào việc đốt rác vì rác của Việt Nam có độ ẩm cao và hàm lượng chất hữu cơ nhiều nên nhiệt trị thấp, cần công nghệ phù hợp. Hiện nay, các nước phát triển đã đưa ra những công nghệ phù hợp với rác Việt Nam”.

Cuối cùng, làm sao thu hút được nguồn lực xã hội hay thế giới để đưa được những công nghệ xử lý rác thải phù hợp về. Theo các chuyên gia Hội Kinh tế môi trường Việt Nam, hiện nay, trách nhiệm đầu tư đang dồn vào Nhà nước, Trung ương và địa phương. Đối với những tỉnh có ngân sách lớn, có thể trả 20-21 USD/tấn rác nhưng những tỉnh nghèo lại không có. Do vậy, việc xử lý rác thải cũng cần vận hành theo cơ chế thị trường.