Trước hết, cần phân biệt rõ khái niệm quản trị công ty (Corporate Governance) và Quản trị kinh doanh (Business Management). Quản trị kinh doanh là công tác điều hành quản lý hoạt động sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp do Ban giám đốc thực hiện. Còn quản trị công ty (QTCT) là quá trình quản lý của cổ đông tới hoạt động của toàn công ty nhằm đảm bảo quyền lợi của mình và xã hội.

Theo quy chế QTCT do Bộ Tài chính ban hành tại Quyết định số 12/2007/QĐ-BTC ngày 13/3/2007, thì QTCT được định nghĩa là "hệ thống các quy tắc để đảm bảo cho công ty được định hướng điều hành và được kiểm soát một cách có hiệu quả vì quyền lợi của cổ đông và những người liên quan đến công ty".

Theo nghĩa rộng, thì QTCT là việc bảo đảm sự cân bằng giữa các mục tiêu kinh tế và xã hội, giữa mục tiêu cá nhân và tập thể. Khung quản trị tồn tại một mặt để khuyến khích việc sử dụng hiệu quả các nguồn lực và mặt khác đưa ra các yêu cầu về trách nhiệm giải trình trong việc quản lý và kiểm soát các nguồn lực này. Mục tiêu của QTCT là đạt được sự hài hòa tối đa giữa lợi ích của cá nhân, của công ty và của xã hội.  

 Mặc dù chưa thống nhất, song Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD) đã đưa ra một định nghĩa về QTCT ty đã được chấp nhận phổ biến toàn cầu “là thủ tục và quy trình mà theo đó một tổ chức được điều hành và kiểm soát. Cơ cấu QTCT quy định rõ việc phân chia quyền lợi và trách nhiệm giữa các đối tượng tham gia khác nhau trong tổ chức - như Hội đồng quản trị, Ban điều hành, cổ đông và các bên có quyền lợi liên quan khác - và đặt ra các nguyên tắc và thủ tục cho việc ra quyết định” .

Vì vậy, thực trạng quản trị công ty tại Việt Nam đang là vấn đề bức thiết của các doanh nghiệp nói chung và các Công ty đại chúng nói riêng.

Về mặt lịch sử, từ thế kỷ 18, Adam Smith đã viết trong cuốn sách "Sự thịnh vượng của các quốc gia" rằng: "các quản trị gia, với vai trò là người quản lý tiền của người khác, không thể kỳ vọng rằng họ sẽ quan tâm đến số tiền này như người chủ thực sự của nó". Điều đó có nghĩa là vấn đề của QTCT đã bắt đầu từ khá lâu, nhưng những biến cố kinh tế xảy ra hiện nay khiến chủ đề này càng trở nên quan trọng.

Theo Ngân hàng thế giới (World bank), OECD và các ngân hàng khu vực đã tiến hành nhiều chương trình nghiên cứu về QTCT trong nhiều năm qua. Từ năm 1999, OECD đã đưa ra các nguyên tắc QTCT và dùng để làm chuẩn đánh giá mức độ tuân thủ các tiêu chí này của các quốc gia trong tổ chức. World bank đã dùng những nguyên tắc này để thực hiện các đánh giá tình hình tuân thủ nguyên tắc của các nước để cung cấp thông tin cho nhà đầu tư.

Năm 2006, World bank đã có báo cáo về tình hình thực hiện tuân thủ các nguyên tắc QTCT tại Việt Nam. Báo cáo này cho thấy, tình hình QTCT ở Việt Nam chỉ tuân thủ một phần hoặc chưa tuân thủ các tiêu chí của OECD. Bên cạnh đó, theo Báo cáo của VCCI, trong năm 2014, mức điểm trung bình về khả năng quản trị của doanh nghiệp Việt Nam là 35,1, thấp hơn nhiều so với Thái Lan (84,5) , Malaysia (75,2), Singapore (70,7) hay Indonesia (57,3). Trong năm 2015, Việt Nam cũng không có đại diện nào lọt vào Top 50 doanh nghiệp niêm yết có chất lượng QTCT tốt nhất khu vực ASEAN.  

Trước kia, việc huy động vốn là một công việc đau đầu của doanh nghiệp, huy động vốn vay đã khó, vốn cổ phần còn khó hơn. Nhưng những tháng gần đây, trào lưu tăng vốn và bán đấu giá cổ phần đã được các nhà đầu tư hưởng ứng nhiệt tình. Giá cổ phần không còn là mệnh giá phát hành mà cao gấp nhiều lần. Câu hỏi đặt ra là liệu các nhà đầu tư có thực sự đánh giá được hiệu quả của việc tăng vốn này, hay chỉ đơn thuần kỳ vọng giá cổ phiếu sẽ lên cao giống như các doanh nghiệp niêm yết để rồi bán lại kiếm lời?

Về mặt lý thuyết tài chính, giá sử dụng vốn cổ phần cao hơn so với giá sử dụng vốn vay, việc mở rộng phần vốn cổ phần chưa phải là giải pháp tài chính tối ưu, giá sử dụng vốn tăng, việc kinh doanh sẽ khó khăn hơn. Hậu quả có thể thấy được ở các doanh nghiệp này là họ phải đối diện với tương lai ngặt nghèo hơn khi họ mang trên vai nguồn vốn lớn, giá sử dụng vốn cao hơn và cạnh tranh gay gắt hơn. Tại châu Á, các nghiên cứu cho thấy có nhiều điều chưa rõ ràng về công khai minh bạch liên quan đến quan hệ giữa chính phủ và doanh nghiệp, giữa chủ nợ và chủ doanh nghiệp, và các chế tài luật pháp liên quan đến phá sản doanh nghiệp và chủ nghĩa thân hữu (cronyism). Gần đây, các vấn đề định giá tài sản doanh nghiệp cổ phần hoá, giao dịch nội gián, và những gian lận tại thị trường chứng khoán vừa qua thể hiện những khiếm khuyết trong cơ chế kiểm soát. Trong điều kiện thông tin bất cân xứng, nhóm người nội bộ dễ dàng có được những lợi thế cho mình nhưng người trả giá lại là các cổ đông nhỏ và xã hội. Các vấn đề này có một điểm chung đó là nó liên quan đến những nguyên tắc cơ bản của nền kinh tế và mối tương quan giữa những nguyên tắc này và cách các doanh nghiệp tổ chức quản lý.

Theo Forbes Việt Nam chính thức công bố danh sách “100 công ty đại chúng lớn nhất” được Forbes Việt Nam đánh giá quy mô doanh nghiệp dựa trên bốn tiêu chí: doanh thu, lợi nhuận, tổng tài sản và giá trị vốn hóa, theo phương pháp xếp hạng danh sách Global 2000 (2.000 công ty lớn nhất toàn cầu) của Forbes (Mỹ). Khác với danh sách “50 doanh nghiệp niêm yết tốt nhất” (đối tượng là các doanh nghiệp niêm yết tại HSX và HNX) công bố vào tháng 6 hằng năm nhấn mạnh đến hiệu quả và tăng trưởng, danh sách “100 công ty đại chúng lớn nhất” mở rộng phạm vi tới các doanh nghiệp giao dịch trên UPCoM và công ty đại chúng chưa niêm yết. Các doanh nghiệp Việt Nam từng xuất hiện trong danh sách Global 2000 của Forbes (US) như Vietcombank, BIDV, VietinBank, Vingroup chia nhau các vị trí dẫn đầu của danh sách. Đặc biệt Top 10 ghi nhận dấu ấn của khối doanh nghiệp tư nhân khi chiếm đến 5/10 vị trí. Các doanh nghiệp tư nhân lớn như Vingroup, Hòa Phát, Techcombank, VPBank, THACO, Masan Group… có thứ hạng cao trong danh sách. Nhiều thành viên các tập đoàn kinh tế tư nhân như Vingroup, Masan Group, FPT có mặt trong danh sách bên cạnh sự có mặt của nhiều tập đoàn lớn, tổng công ty nhà nước cổ phần hóa.

Với đặc thù ngành, lĩnh vực ngân hàng chiếm tỷ lệ áp đảo với 22 đại diện, trong đó có 6 vị trí nằm trong Top 10. Tiếp theo sau là các ngành dầu khí, bất động sản và bán lẻ. Trong danh sách, Petrolimex là quán quân về doanh thu với 8,35 tỉ USD trong khi Vietcombank quán quân về lợi nhuận sau thuế với 636 triệu USD. Với 57 tỉ USD, ngân hàng BIDV giữ vị trí quán quân về tổng tài sản và Vingroup dẫn đầu về vốn hóa với giá trị xấp xỉ 16,5 tỉ USD (theo báo cáo tài chính kiểm toán hợp nhất 2018).

Theo thống kê của Forbes Việt Nam, sàn HSX có 65 đại diện, UPCoM có 23 đại diện, HNX có 7 đại diện, còn lại là các doanh nghiệp đại chúng chưa niêm yết. Về phương pháp tính, Forbes Việt Nam sử dụng phương pháp xếp hạng Global 2000 của Forbes. Bước đầu tiên chúng tôi tập hợp danh sách các công ty đại chúng bao gồm các công ty cổ phần có trên 100 cổ đông chưa niêm yết và các công ty niêm yết tại HSX, HNX và UPCoM. Tiếp theo, tập hợp số liệu tài chính về tổng doanh thu, lợi nhuận, tổng tài sản và giá trị vốn hóa theo báo cáo tài chính kiểm toán thường niên gần nhất - năm 2018. Vốn hóa các doanh nghiệp niêm yết chốt mức giá đóng cửa ngày 13/12/2019; vốn hóa doanh nghiệp chưa niêm yết xác định bằng cách lấy số cổ phần nhân với P/E trung bình của các doanh nghiệp niêm yết cùng ngành. Kế tiếp, chấm điểm các doanh nghiệp trên bốn chỉ tiêu tài chính. Tổng điểm cuối cùng xác định vị trí thứ hạng của các công ty trong danh sách. Danh sách có sự tính toán định lượng của công ty Chứng khoán Bản Việt.

Bảng - Danh sách 100 Công ty đại chúng lớn nhất tại Việt Nam

(nguồn: Danh sách và số liệu chi tiết đăng trên tạp chí Forbes Việt Nam, số 80, tháng 1.2020)

Theo các chuyên gia nhận định, tình trạng tụt hậu trong thực hành quản trị doanh nghiệp Việt Nam làm dấy lên lo ngại về sự mất cân đối giữa quy mô công ty và khả năng quản trị, không đáp ứng được đà tăng trưởng của hoạt động kinh doanh. Sự phát triển của doanh nghiệp sẽ trở nên thiếu bền vững, dễ bị tổn thương trước những rủi ro trên thương trường. Đồng thời, các doanh nghiệp Việt Nam sẽ không được đánh giá cao trên bản đồ đầu tư của khu vực và thế giới. Trong đó, việc minh bạch hóa các hoạt động quản trị và sự tham gia của các cổ đông vào việc điều hành công ty bị đánh giá rất thấp.

Thực trạng quản trị yếu kém của các công ty Việt Nam nói chung và các doanh nghiệp niêm yết trên thị trường chứng khoán nói riêng, một số chuyên gia nhận định rằng động cơ nâng cao năng lực quản trị của ban lãnh đạo ở doanh nghiệp niêm yết chưa được minh bạch và công khai kịp thời, do đó đã bị xử phạt... Đó là chưa kể đến một số doanh nghiệp còn lẫn lộn giữa quản trị (mô hình và quy trình đảm bảo tính công bằng, minh bạch, trách nhiệm và giải trình của lãnh đạo) và quản lý công ty (sử dụng các công cụ cần thiết để thực hiện quy trình quản trị).

Nhìn sang các doanh nghiệp chưa niêm yết, vẫn còn có các doanh nghiệp đã hoạt động lâu năm mà vẫn chưa xây dựng được bộ quy tắc QTCT. Ngoài ra, những khó khăn trong việc xây dựng động cơ nâng tầm QTCT, đặc biệt là ở các doanh nghiệp nhà nước, đến từ mâu thuẫn trong vai trò và trách nhiệm của các cổ đông trong hội đồng quản trị. Đa phần các cổ đông này vừa đóng vai trò là người đại diện phần vốn của Nhà nước, vừa là người đại diện cho lợi ích cá nhân trong công ty, và cũng là người quản lý điều hành doanh nghiệp. Sự mâu thuẫn nảy sinh giữa việc tối đa hóa lợi ích của Nhà nước, của cá nhân và hoàn thành vai trò quản lý sẽ gây xung đột giữa các vai trò, nhiệm vụ và mục tiêu của người đó. Những xung đột này cản trở việc cải thiện tính minh bạch, định rõ trách nhiệm và giải trình trong hoạt động quản trị.

Ngoài ra còn phải kể đến việc một số doanh nghiệp tồn tại mô hình “gia đình trị”. Trong các doanh nghiệp này, các thành viên trong gia đình là thành viên hội đồng quản trị, đồng thời đảm nhiệm các chức vụ điều hành doanh nghiệp, qua đó cản trở việc minh bạch hóa thực hành QTCT. Nhìn từ góc độ quản lý nhà nước, Luật Doanh nghiệp 2014 và Luật chứng khoán 2019… đã có những bước điều chỉnh cụ thể về QTCT. Các thông tư của Bộ Tài chính ban hành sau đó cũng nâng dần tiêu chí quản trị, dần tiếp cận với những chuẩn mực quốc tế. Luật Doanh nghiệp năm 2014 đã xác định những thay đổi căn bản về mô hình quản trị, trong đó có mô hình tập đoàn kinh tế.

Vì vậy, các doanh nghiệp cần phải áp dụng bộ nguyên tắc cơ bản trong QTCT và kết hợp một số kỹ năng nhà quản lý để xây dựng một doanh nghiệp trường tồn trước cuộc cách mạng 4.0 đang diễn ra như vũ bão hiện nay.

 TÀI LIỆU THAM KHẢO

1.  State Securities Commission of Vietnam and IFC and the World Bank Group, (2019), Vietnam Corporate Governance Code of Best Practices, The First edition of SSC and IFC.
2. https://enternews.vn
3. http://ssc.mof.gov.vn
4. https://forbesvietnam.com.vn
5. https://www.amis.vn
6. https://vnu.edu.vn
7. https://www.misa.com.vn