Bảo hiểm xã hội tự nguyện: Cần thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp

Theo quy định tại Luật BHXH 2014 và các văn bản hướng dẫn thi hành, đối tượng tham gia BHXH tự nguyện là công dân Việt Nam, từ đủ 15 tuổi trở lên và không thuộc đối tượng tham gia BHXH bắt buộc, bao gồm: i) Người lao động làm việc theo hợp đồng lao động có thời hạn dưới 03 tháng trước ngày 01/01/2018; người lao động làm việc theo hợp đồng lao động có thời hạn dưới 01 tháng từ ngày 01/01/2018 trở đi; ii) Người hoạt động không chuyên trách ở thôn, ấp, bản, sóc, làng, tổ dân phố, khu, khu phố; iii) Người lao động giúp việc gia đình; iv) Người tham gia các hoạt động sản xuất, kinh doanh, dịch vụ không hưởng tiền lương; v) Xã viên không hưởng tiền lương, tiền công làm việc trong hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã; vi) Người nông dân, người lao động tự tạo việc làm bao gồm những người tự tổ chức hoạt động lao động để có thu nhập cho bản thân và gia đình; vii) Người tham gia khác. Với việc linh động về độ tuổi và phương thức đóng BHXH, quy định này đã tạo cơ hội cho mọi người lao động không thuộc diện tham gia BHXH bắt buộc được tham gia và hưởng BHXH tự nguyện, trong đó có lương hưu hàng tháng.

Mức và phương thức đóng BHXH

Về mức đóng: Người lao động tham gia BHXH tự nguyện có mức đóng góp hàng tháng từ tháng 1 năm 2014 trở đi, bằng 22% mức thu nhập làm căn cứ đóng BHXH. Mức thu nhập làm căn cứ đóng BHXH, từ tháng 1 năm 2016, thấp nhất bằng mức mức chuẩn nghèo khu vực nông thôn, cao nhất bằng 20 lần mức lương cơ sở. Trước tháng 1/2018, mức phí hoàn toàn do người lao động đóng, không có sự hỗ trợ của Nhà nước hoặc các tổ chức, cá nhân khác, từ tháng 1/2018, người tham gia BHXH tự nguyện được Nhà nước hỗ trợ đóng, mức hỗ trợ bằng 30% mức đóng theo mức chuẩn nghèo đối với hộ nghèo, 20% với hộ cận nghèo và 10% đối với đối tượng còn lại. Việc giảm mức phí tối thiểu có thể lựa chọn đóng hàng tháng cộng thêm sự hỗ trợ của Nhà nước sẽ khuyến khích người lao động tham gia BHXH tự nguyện.

Về phương thức đóng: người lao động được chọn đóng hàng tháng, hàng quý, 6 tháng một lần, 12 tháng 1 lần, đóng 1 lần cho những năm còn thiếu hoặc đóng 1 lần cho nhiều năm về sau, Người lao động có thể đóng trực tiếp bằng tiền hoặc chuyển khoản.

Về thủ tục tham gia: người lao động khai vào tờ khai mẫu nộp cho cơ quan BHXH cấp huyện hoặc đại lí thu nơi cư trú, đối với người đã tham gia BHXH thì xuất trình thêm sổ BHXH.

Các chế độ BHXH

Loại hình BHXH tự nguyện chỉ thực hiện 2 chế độ là Hưu trí và Tử tuất, người lao động tham gia BHXH tự nguyện thì phải tham gia cả hai chế độ này.

- Chế độ hưu trí:

Để được hưởng chế độ hưu trí hàng tháng người lao động cần tham gia BHXH tối thiểu là 20 năm và đủ điều kiện về tuổi đời. Mức hưởng lương hưu hàng tháng phụ thuộc vào thời gian đóng BHXH và thu nhập bình quân làm căn cứ đóng BHXH. Thời gian đóng BHXH là căn cứ tính tỷ lệ lương hưu được hưởng. Thu nhập bình quân làm căn cứ tính lương hưu được tính là bình quân của cả quá trình đóng BHXH, thu nhập đã đóng BHXH được điều chỉnh về thời điểm nghỉ hưu để tính mức thu nhập bình quân, lương hưu hàng tháng của người lao động sau khi hưởng cũng được điều chỉnh trên cơ sở mức tăng của chỉ số giá tiêu dùng.

Cách tính tỷ lệ lương hưu còn phụ thuộc vào thời điểm nghỉ hưu, với người nghỉ hưu trước tháng 1 năm 2018, tỷ lệ tương ứng với 15 năm đầu đóng BHXH là 45%, sau đó thêm 1 năm đóng BHXH được tính thêm 2% với nam, 3% với nữ, tối đa là 75%. Với người nghỉ hưởng từ tháng 1 năm 2018, với nam, số năm đóng BHXH để được hưởng tỷ lệ 45% sẽ tăng dần từ 16 năm đến 20 năm, sau đó thêm 1 năm đóng góp được hưởng 2%, với nữ thì 15 năm đầu đóng BHXH được hưởng 45%, sau đó thêm 1 năm được hưởng thêm 2%, tối đa là 75%, như vậy, tỷ lệ lương hưu của người nghỉ hưu từ tháng 1 năm 2018 sẽ thấp hơn so với những người nghỉ hưu trước đó.

Trường hợp người lao động chưa đủ điều kiện hưởng lương hưu hàng tháng nhưng không tiếp tục tham gia BHXH thì sẽ được nhận trợ cấp 1 lần. Mối năm đóng BHXH được nhận 1,5 tháng thu nhập bình quân cho thời gian đóng trước tháng 1 năm 2014 và 2 tháng thu nhập bình quân cho thời gian đóng từ tháng 1 năm 2014.

- Chế độ tử tuất

Người lao động đang tham gia BHXH hoặc đang hưởng lương hưu hàng tháng, khi chết thân nhân được hưởng chế độ tử tuất, bao gồm mai táng phí và tiền tuất 1 lần. Điều kiện để thân nhân được hưởng tiền mai táng phí là đã có đủ 60 tháng đóng BHXH. Tiền tuất 1 lần được tính theo thời gian đóng BHXH đối với người đang tham gia BHXH bị chết hoặc được tính trên cơ sở thời gian đã hưởng lương hưu hàng tháng đối với người đang hưởng lương hưu.

Thuận lợi và khó khăn khi triển khai thực hiện BHXH tự nguyện

Thuận lợi

- Chính sách BHXH tự nguyện linh hoạt hơn, đáp ứng nhu cầu đa dạng của người lao động

Theo quy định hiện hành, người lao động có thể bắt đầu tham gia BHXH tự nguyện ở bất cứ độ tuổi nào cũng sẽ đảm bảo đủ điều kiện hưởng lương hưu hàng tháng, bởi phương thức đóng góp đa dạng vừa phù hợp với nhu cầu của người tham gia, vừa đảm bảo tính cạnh tranh với các sản phẩm bảo hiểm hưu trí tự nguyện khác trên thị trường, ví dụ như với những trường hợp người lao động đã đủ hoặc sắp đủ điều kiện về tuổi để hưởng chế độ hưu trí hàng tháng có thể đóng góp 1 lần để sớm được hưởng chế độ, hoặc với người có những khoản thu nhập bất thường, có có thể đóng góp luôn cho nhiều năm sau. Mặt khác, nội dung của chế độ hưu trí và tử tuất của loại hình BHXH tự nguyện được thiết kế tương tự như loại hình BHXH bắt buộc, người lao động tham gia BHXH tự nguyện, sau tham gia BHXH bắt buộc hoặc ngược lại, sẽ được cộng dồn thời gian đã đóng BHXH để làm căn cứ giải quyết chế độ hưu trí và tử tuất.

- Có quy định cụ thể về trách nhiệm của các cấp chính quyền, cơ quan, đoàn thể

Theo Luật BHXH 2014, Ủy ban nhân dân các cấp có trách nhiệm trong việc chỉ đạo, tổ chức thực hiện chính sách, pháp luật về BHXH, đưa chỉ tiêu phát triển đối tượng tham gia BHXH vào nhóm các chỉ tiêu đánh giá sự phát triển của địa phương. Ủy ban nhân dân các cấp, cùng với tổ chức Công đoàn, Mặt trận tổ quốc, đại diện người sử dụng lao động có trách nhiệm tuyên truyền, phổ biến chính sách pháp luật về BHXH. Như vậy, việc gia tăng đối tượng tham gia BHXH, trong đó có BHXH tự nguyện đã được sự quan tâm chỉ đạo của Đảng và Nhà nước, sự đồng thuận trong tổ chức thực hiện của các cấp chính quyền, tổ chức đoàn thể

- Có sự bảo hộ của Nhà nước

Ngoài việc hỗ trợ đóng phí cho người tham gia BHXH tự nguyện từ 1/1/2018, Nhà nước còn bảo hộ Quỹ BHXH và có các biện pháp bảo toàn, tăng trưởng quỹ, như vậy, Quỹ BHXH sẽ luôn đảm bảo khả năng chi trả, đảm bảo quyền lợi cho người tham gia BHXH tự nguyện như đã cam kết.

- Bộ máy tổ chức xuyên suốt từ Trung ương đến địa phương

Để tổ chức thực hiện chính sách BHXH, ngày 16/2/1995 BHXH Việt Nam được thành lập theo Nghị định 19/1995/NĐ-CP. BHXH Việt Nam được tổ chức theo hệ thống dọc và có 3 cấp, từ Trung Ương đến huyện. Như vậy, BHXH Việt Nam có hệ thống mạng lưới rộng khắp, bao phủ tất cả các tỉnh, thành phố và các huyện, quận. Với hệ thống tổ chức này, chính sách BHXH tự nguyện sẽ được tổ chức thực hiện một cách đồng nhất trong cả nước, hơn nữa, tạo điều kiện thuận lợi cho người lao động đăng kí tham gia và giải quyết các chế độ BHXH tự nguyện.

Khó khăn

- Thu nhập của người dân thấp

Đối tượng thuộc diện tham gia BHXH tự nguyện có đặc điểm là thu nhập không ổn định do phụ thuộc chu kì sản xuất, mặt khác thu nhập không cao do trình độ thấp, công việc giản đơn, nhiều rủi ro…, theo số liệu báo cáo của Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn, năm 2016, thu nhập bình quân ở nông thôn đạt khoảng 29,2 triệu đồng/năm, khoảng 2,43 triệu đồng/tháng, mức thu nhập này chưa đủ để người dân đáp ứng nhu cầu đảm bảo an toàn tài chính, mà nhu cầu tham gia BHXH tự nguyện lại được xếp ở tầng nhu cầu trên này.
- Nhận thức của người dân hạn chế

Đa phần đối tượng thuộc diện tham gia BHXH tự nguyện có trình độ không cao, nên hạn chế trong việc tìm hiểu các chính sách, chế độ có lợi cho bản thân như chính sách BHXH, mặt khác, thói quen phòng ngừa rủi ro chưa được hình thành đối với người dân, họ chỉ thực sự thấy cần bảo hiểm khi rủi ro hoặc sự cố xảy ra.

- Sự cạnh tranh của các loại hình bảo hiểm thương mại

Hiện nay, ngoài chế độ hưu trí của loại hình BHXH tự nguyện, nhiều doanh nghiệp bảo hiểm cũng cung cấp cho người lao động các sản phẩm bảo hiểm cho sự kiện tuổi già, như sản phẩm đóng phí định kì khi còn trong độ tuổi lao động và được doanh nghiệp chi trả hàng tháng sau khi hết tuổi lao động hoặc đến độ tuổi nào đó theo thỏa thuận, giống như chế độ hưu trí tự nguyện, ngoài ra còn có các sản phẩm mang tính tiết kiệm hay chống đỡ rủi ro. Sự đa dạng của các sản phẩm do các doanh nghiệp bảo hiểm cung cấp, cùng với mạng lưới đại lý rộng khắp và chuyên nghiệp, dịch vụ tốt đã làm cho nhiều người lựa chọn mua bảo hiểm nhân thọ thay vì tham gia BHXH tự nguyện.

- Chưa có mạng lưới đại lý chuyên nghiệp

Đại lý của cơ quan BHXH hiện nay bao gồm đại diện chi trả ở cấp xã (đối với những xã thực hiện hình thức chi trả lương hưu và trợ cấp BHXH hàng tháng qua đại diện chi trả) và bưu điện cấp xã, các đại lý này ngoài nhiệm vụ chi trả còn thực hiện nhiệm vụ thu BHXH tự nguyện đối với người lao động sống tại địa phương đó. Những đaị lý này về cơ bản không có trình độ chuyên môn về BHXH, hơn nữa không được đào tạo, tập huấn một cách bài bản nên khó có thể khai thác người tham gia mới, không trả lời được các thắc mắc của người tham gia, thậm chí không hướng dẫn được cho họ các thủ tục để tham gia và hưởng BHXH tự nguyện.

Một số giải pháp nhằm gia tăng đối tượng tham gia BHXH tự nguyện

Tăng cường công tác thông tin, tuyên truyền

- Tuyên truyền nhằm nâng cao nhận thức của người lao động

Do yếu tố về văn hóa và tâm lý mà nhiều người lao động chưa nhận thức rõ về trách nhiệm đối với bản thân mình khi về già, thể hiện là người lao động chưa nhìn rõ những rủi ro có chiều hướng gia tăng trong tương lai, hơn nữa họ cho rằng mình phải có trách nhiệm nuôi dưỡng và tạo lập sự nghiệp cho con nên đã dành phần lớn thu nhập chi tiêu cho con cái, và con cái phải có trách nhiệm nuôi dưỡng và chăm sóc khi họ ốm đau, già yếu, do đó họ thường không giữ nhiều tiền cho bản thân hoặc chỉ tích trữ dưới dạng gửi ngân hàng hoặc mua vàng, bất động sản – những thứ có thể dễ dàng chuyển đổi thành tiền mặt để chi dùng. Họ biết hoặc không nghĩ đến việc tham gia BHXH để có nguồn tài chính ổn định và được đảm bảo chi phí y tế khi về già, vì vậy, cần có các biện pháp nâng cao nhận thức của người lao động về trách nhiệm đối với bản thân khi về già. Muốn vậy, trong công tác tuyên truyền cần: (i) Chỉ rõ nguy cơ rủi ro cho người lao động, đặc biệt là khi về già, bởi chỉ khi thấy được rủi ro tiềm ẩn trong xã hội thì ý thức bảo vệ bản thân mới được nâng cao; (ii) Nhấn mạnh hệ quả của việc lệ thuộc vào con cái khi về già, vừa không đảm bảo tính chắc chắn, vừa ảnh hưởng đến đời sống của con, thậm chí cả đến thế hệ sau nữa; (iii) Giúp người lao động nhận thức rõ, tham gia BHXH là thể hiện sự yêu thương của bản thân đối với mọi người trong gia đình, nhận thấy giá trị của cuộc sống là có cuộc sống độc lập, không phải lo nghĩ và bị áp lực khi về già.

- Tuyên truyền nhằm nâng cao hiểu biết của người lao động

Hiểu biết về chính sách BHXH TN cũng là yếu tố quan trọng quyết định việc mua hay không mua bảo hiểm của người lao động. Đa phần người lao động chưa hiểu biết rõ về độ tuổi, thủ tục, mức phí, cách đóng phí, quyền lợi hưởng…, để người lao động dễ hiểu, không cảm thấy do dự vì thời gian tham gia quá dài thì cần có ví dụ minh họa về mức đóng và quyền lợi hưởng cho người lao động, nhấn mạnh nội dung về điều chỉnh thu nhập đã đóng BHXH và tiền lương hưu hàng tháng trên cơ sở mức tăng của chỉ số giá tiêu dùng. Ngoài ra, cần làm rõ sự liên thông giữa hai hình thức BHXH bắt buộc và BHXH TN, người lao động được công nối thời gian tham gia BHXH và cách tính lương hưu là giống nhau. Hiểu biết được vấn đề này sẽ tránh được việc người lao động xin hưởng BHXH 1 lần và không có ý định tham gia tiếp khi rời khỏi khu vực tham gia bắt buộc. Điển hình là trường hợp đình công ở Công ty TNHH PouYuen Việt Nam ở thành phố Hồ Chí Minh tháng 3 năm 2015. Bên cạnh đó, hiện nay có nhiều hình thức huy động vốn của người dân với lãi suất cao, sau đó bị phá sản, làm giảm lòng tin của người dân, do vậy, cần tuyên truyền về sự bảo hộ của Nhà nước đối với Quỹ BHXH để giảm bớt sự lo lắng của người lao động về nguy cơ vỡ Quỹ, bị lừa tiền đóng.

- Tuyên truyền thông nhằm thay đổi thái độ, hành vi của người lao động

Nhiều người lao động chưa biết hoặc biết chưa đầy đủ về chính sách BHXH tự nguyện nên cho rằng việc tham gia BHXH là không cần thiết và không mang lại nhiều lợi ích, họ không tin tưởng vào các quyền lợi mà chính sách BHXH tự nguyện mang lại. Thay vì tham gia BHXH, người lao động lựa chọn các hình thức tích luỹ khác, bởi họ không nhận thấy được ngay các giá trị mà BHXH tự nguyện mang lại trong tương lai, trong khi các hình thức tiết kiệm khác mang lại cho họ cảm giác an toàn. Như vậy, muốn thay đổi thái độ của người lao động, cần tập trung tuyên truyền sự khác biệt, tính ưu việt của tham gia BHXH so với các hình thức tích lũy khác, đặc biệt là với hình thức gửi tiền tiết kiệm ở ngân hàng.

- Đa dạng hóa các hình thức tuyên truyền

Với đặc thù của nhóm đối tượng thuộc diện tham gia BHXH tự nguyện là địa điểm làm việc không tập trung, thời gian làm việc không cố định và nơi cư trú dễ thay đổi, thì để gia tăng số người tham gia, cần phải có nhiều hình thức truyền truyền, có các hình thức tuyên truyền với từng nhóm đối tượng đặc thù, một số hình thức truyền thông có thể đem lại hiệu quả cao cho nhóm đối tượng này như: xây dựng các tiểu phẩm truyền thông về chính sách BHXH tự nguyện; ban hành những ấn phẩm tờ rơi tuyên truyền về BHXH tự nguyện ấn tượng, dễ hiểu, có thể minh họa trách nhiệm đóng góp và quyền lợi hưởng cụ thể; tại mỗi nhà văn hóa thôn, xã, phường, thị trấn cần phải có dán các ấn phẩm tuyên truyền và nội dung quy định về BHXH tự nguyện để người dân đọc được; tăng thời lượng phát thanh, phát hình, phát nhiều lần vào các khung giờ khác nhau...

- Xây dựng đội ngũ đại lý chuyên nghiệp

Hiện nay, hệ thống BHXH Việt Nam chưa có đội ngũ đại lý BHXH chuyên nghiệp, việc thu BHXH tự nguyện được ủy quyền cho các đại lý thu của hệ thống Bưu điện xã, phường hoặc đại lý thu là cán bộ bán chuyên trách xã, phường kiêm nhiệm. Các đại lý này không được đào tạo bài bản, không có nhiều kiến thức kỹ năng khai thác về BHXH . Họ chủ yếu làm nhiệm vụ chi trả lương hưu, thu BHXH tự nguyện (đối với người có nhu cầu và tự tìm đến), chưa thực sự thực hiện công việc khai thác BHXH tự nguyện. Do vậy, cần thiết phải mở rộng mạng lưới đại lý thu BHXH tự nguyện ở cấp xã, phường, đại lý cần phải đáp ứng những tiêu chuẩn cụ thể và được đào tạo bài bản, chuyên nghiệp.

- Nâng cao chất lượng dịch vụ

Trong điều kiện cạnh tranh với các công ty bảo hiểm kinh doanh các sản phẩm bảo hiểm tương tự sản phẩm bảo hiểm hưu trí, tử tuất (các công ty bảo hiểm nhân thọ), để gia tăng đối tượng tham gia BHXH tự nguyện thì chất lượng dịch vụ của ngành BHXH phải không ngừng nâng cao, đáp ứng nhu cầu.người tham gia.

Nâng cao chất lượng dịch vụ BHXH tự nguyện, luôn đi kèm cả hai phương diện là khả năng tiếp cận dịch vụ và bảo đảm quyền lợi của người tham gia BHXH tự nguyện. Để người lao động được tiếp cận với dịch vụ BHXH tự nguyện một cách dễ dàng, đòi hỏi cơ chế chính sách phải phù hợp với thực tế; thủ tục đăng ký tham gia và hưởng chế độ phải đơn giản, thuận tiện, tránh gây phiền hà; cán bộ làm công tác BHXH tự nguyện phải có trình độ chuyên môn, đạo đức nghề nghiệp, nhiệt tình và có trách nhiệm; thiết lập các kênh thông tin như điện thoại, internet, email, facebook, để tăng tính tương tác với người tham gia (hướng dẫn thủ tục, trả lời thắc mắc…). Đảm bảo quyền lợi cho người tham gia BHXH tự nguyện được thể hiện ở nhiều khía cạnh như mức trợ cấp phải đáp ứng được nhu cầu cần thiết, ổn định và nâng cao chất lượng cuộc sống, quỹ BHXH tự nguyện phải bền vững và có sự bảo hộ của Nhà nước.

Để đạt được mục tiêu 3 triệu người tham gia BHXH tự nguyện đến năm 2020, BHXH Việt Nam cần thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp, hơn nữa, cần có sự tham gia của các cấp chính quyền và tổ chức đoàn thể, góp phần đảm bảo an toàn tài chính cho người lao động khi về già, đồng thời góp phần ổn định xã hội.