Thượng tướng, Giáo sư Hoàng Minh Thảo. Ảnh: qdnd.vn

Nhân dịp Ngày Nhà giáo Việt Nam, Thượng tướng, Anh hùng Lực lượng Vũ trang Nhân dân Nguyễn Huy Hiệu dành những lời tri ân sâu sắc nhất đến người thầy vĩ đại đã hướng dẫn, khích lệ ông trong suốt hành trình từ một vị tướng trận mạc trở thành một nhà nghiên cứu, một tác giả lớn của nền khoa học quân sự nước nhà: Thượng tướng, Giáo sư Hoàng Minh Thảo.

Mối quan hệ thầy trò này là một câu chuyện cảm động về tri thức và lòng biết ơn, và là bản phác thảo chi tiết về quá trình một người lính can trường, kinh qua lửa đạn, được khai mở con đường lưu giữ lịch sử, kinh nghiệm chiến đấu và tư duy chiến lược bằng con chữ. Toàn bộ 10 công trình khoa học đồ sộ của Thượng tướng Nguyễn Huy Hiệu, từ đối ngoại quốc phòng, hồi ức chiến trường đến phòng chống thiên tai, đều bắt nguồn từ một câu nói, một lời khuyên chân thành và một nguyên tắc viết sách “vàng” của Giáo sư Hoàng Minh Thảo.

Hạt giống gieo trên chiến trường khốc liệt (1968 - 1975)

Câu chuyện tri ân của Tướng Nguyễn Huy Hiệu không bắt đầu từ giảng đường, mà từ chính hầm hào, trận địa khốc liệt của chiến trường Bình Trị Thiên - Quảng Trị, nơi ông cùng đồng đội chiến đấu ròng rã suốt những năm tháng cam go nhất chống giặc Mỹ.

Khi đó, một cuốn sách quý giá với nhan đề “Tìm hiểu về tổ tiên ta đánh giặc” của tác giả Hoàng Minh, đã trở thành cẩm nang chiến thuật không thể thiếu của người lính trẻ Nguyễn Huy Hiệu. Giữa những cuộc đối đầu ác liệt nhất ở chiến trường B5 Quảng Trị, từ năm 1968 đến 1975, chính những tư duy, những bài học nghệ thuật quân sự được đúc kết từ truyền thống dân tộc trong cuốn sách đó đã giúp đơn vị của ông tìm ra lời giải cho những chiến thuật phức tạp của đối phương, giành được những thắng lợi quan trọng, biến những trận đánh tưởng chừng bế tắc trở thành những “chiến lệ” quý giá.

Đó là một sự vận dụng kỳ diệu của lý luận vào thực tiễn: Lý thuyết từ một cuốn sách, dù mang bút danh đơn giản, đã được chuyển hóa thành sức mạnh chiến đấu thực thụ, góp phần vào sự nghiệp giải phóng miền Nam. Tác phẩm đã trở thành nền tảng tư duy, là ngọn hải đăng chiếu rọi cho những quyết sách chỉ huy đầy cam go tại chiến trường.

Lời khuyên quyết định của người thầy (1978 - 1980)

Sau ngày đất nước thống nhất, khoảng năm 1978 - 1980, Tướng Nguyễn Huy Hiệu về học tại Học viện Cao cấp Quân sự (nay là Học viện Quốc phòng). Lúc này, ông mới có cơ hội tìm hiểu rõ ràng về tác giả của cuốn sách "gối đầu ba lô" năm xưa.

Ông vỡ òa khi biết "Hoàng Minh" chính là bút danh của Giáo sư Hoàng Minh Thảo, lúc đó đang là Giám đốc Học viện. Trong lần đầu diện kiến, Tướng Hiệu đã trình bày đầy xúc động: "Chúng con đánh nhau ở chiến trường Bình Trị Thiên, cuốn sách của Thầy đã giúp chúng con rất nhiều về nghệ thuật quân sự. Chính nhờ cuốn sách này mà chúng con đánh thắng trong thời gian gần 10 năm ở chiến trường B5 Quảng Trị." Ông cũng được Giáo sư chia sẻ về bút danh "Hoàng Minh" lấy theo tên người con trai của ông, một chi tiết giản dị nhưng ấm áp tình phụ tử và tâm huyết với tri thức.

Cũng chính trong những cuộc gặp gỡ này, Giáo sư Hoàng Minh Thảo đã đưa ra lời khuyên định mệnh, mở ra một con đường mới cho người học trò đã thành danh trên chiến trường: “Cậu cần nghiên cứu viết sách. Viết ở đây là tất cả các hoạt động trong những năm tháng ở Quảng Trị, mặt trận B5, và có một số trận thành ‘chiến lệ’ để giảng trong các trường quân sự, sách để lưu giữ lại lịch sử, ký ức.”

Tướng Hiệu, người đã quen với việc chiến đấu bằng súng đạn, bằng quyết đoán sinh tử, lại cảm thấy lúng túng trước ngòi bút. Ông thưa lại với thầy: “Đi chiến đấu con làm tốt nhưng viết sách khó lắm, con không viết được như thầy đâu.”

Giáo sư Hoàng Minh Thảo đã nhẹ nhàng gỡ nút thắt tâm lý đó bằng một nguyên tắc vàng: “Cậu phải mạnh dạn, cậu hãy đọc và xem lại quyển ‘Tìm hiểu về tổ tiên ta đánh giặc’. Còn khi cậu viết, không cần quá quan tâm đến văn hay, mà cần viết trung thực tất cả những gì diễn ra trong chiến trường. Có thế nào viết đúng như thế, khách quan, sự thật. Sau cậu đưa bản thảo tới Nhà xuất bản Quân đội, có ban biên tập sẽ chỉnh sửa bản thảo. Sau đó in thành sách.”

Nguyên tắc này đã giải phóng Tướng Hiệu khỏi áp lực về ngôn từ, cho phép ông tập trung hoàn toàn vào nội dung cốt lõi: sự thật và kinh nghiệm thực tiễn.

Đòn bẩy học thuật và sự tập trung tư duy (1987 - 1995)

Mặc dù đã có lời khuyên từ thầy, nhưng sau khi hoàn thành khóa học, Tướng Hiệu về làm Sư trưởng Sư đoàn 320B (nay là Sư đoàn 390, Quân đoàn 12), công việc cuốn hút khiến dự định viết sách tạm gác lại.

Tuy nhiên, trong giai đoạn 1987-1988, khi ông thực hiện chương trình Phó Tiến sĩ tại Học viện Quốc phòng, đây lại trở thành bước ngoặt học thuật quan trọng nhất. Luận án Phó Tiến sĩ, với đề tài sở trường của ông là "tiến công trong đánh giặc", đã buộc Tướng Hiệu phải hệ thống hóa kiến thức thực tiễn bằng phương pháp nghiên cứu khoa học.

Ông được tiếp cận với Giáo sư Hoàng Minh Thảo cùng các thầy có kinh nghiệm khác tại Học viện hướng dẫn làm luận án. Quá trình này đã gộp lại thành một hệ thống tư duy tổng hợp cho ông: chuyển hóa từ kiến thức thực tiễn chiến đấu, đến cơ sở nghiên cứu khoa học, và trở lại áp dụng trong thực tế chỉ huy.

Nền tảng học thuật vững chắc này, cùng với kinh nghiệm thực tế chỉ huy tại Quân đoàn 1 (1995), đã giúp ông sẵn sàng cho con đường viết sách.

Bảy công trình khoa học quân sự: biết ơn Người Thầy

Năm 1995, khi Tướng Hiệu được bổ nhiệm làm Phó Tổng Tham mưu trưởng Quân đội Nhân dân Việt Nam, ông có điều kiện tiếp xúc nhiều hơn với thầy Thảo, lúc đó đang là Viện trưởng Viện Chiến lược – Bộ Quốc phòng Việt Nam. Mặc dù công việc ở Bộ Quốc phòng rất bận rộn, phụ trách nhiều lĩnh vực quan trọng như Cục quân huấn, nhà trường, chỉ đạo Viện Chiến lược và Viện Lịch sử Quân sự, nhưng thầy Thảo vẫn kiên quyết dặn: “Bây giờ phải viết ngay, chứ nếu không sau này không còn thời gian nữa, hãy viết dần.”

Năm 2008, Giáo sư Hoàng Minh Thảo tiếp tục thúc giục. Thượng tướng Nguyễn Huy Hiệu quyết định bắt đầu với cuốn sách mà ông có sở trường và nhiều tư liệu nhất: lĩnh vực Đối ngoại Quốc phòng Việt Nam, nơi ông có 10 năm phụ trách.

Tướng Hiệu viết cuốn sách khởi đầu với nội dung Đối ngoại Quốc phòng, nhan đề cuốn sách: “Một số vấn đề đối ngoại quốc phòng VN”. Sau khi hoàn thành bản thảo, Giáo sư Hoàng Minh Thảo đọc và khen: “Cậu viết được đó!” Với sự biên tập chuyên nghiệp của biên tập viên Nhà xuất bản Quân đội, cuốn sách được in 2000 cuốn, phát hành hết ngay, sau đó tái bản 2 lần, nâng tổng số phát hành lên 6.000 cuốn. Sự thành công này đã tiếp thêm động lực, chứng minh nguyên tắc của thầy Thảo là hoàn toàn đúng đắn: trung thực và giàu chất liệu thực tế là giá trị cốt lõi.

Từ kinh nghiệm viết sách đầu tiên, Tướng Hiệu đã có đủ tự tin để đảm nhiệm một nhiệm vụ khó khăn hơn: chỉ đạo việc biên soạn sách trắng Quốc phòng Việt Nam. Ông trực tiếp chủ trì nhóm thực hiện cùng Bộ Ngoại giao, và nhờ kinh nghiệm hệ thống hóa tư liệu và văn phong chuẩn mực đã được NXB chỉnh sửa, công trình quốc gia này đã thành công rực rỡ và được Bộ Ngoại giao công bố, lan tỏa uy tín quốc phòng Việt Nam ra thế giới.

Năm 2008, Giáo sư Hoàng Minh Thảo lại khuyên Tướng Hiệu nên tiếp tục viết về chiến tranh. Với gần 10 năm chiến đấu ở Bình Trị Thiên, tư liệu dồi dào nhưng Tướng Hiệu vẫn cảm thấy khó khăn. Ông đã thực hiện một quá trình nghiên cứu, thẩm định vô cùng khoa học và nghiêm túc: Sử dụng nhật ký chiến tranh đã ghi chép cẩn thận. Nghiên cứu các sách đã xuất bản về Quảng Trị, đặc biệt là “Truyền thống trung đoàn 27” - B5. Tập hợp nhân chứng lịch sử - đồng đội trực tiếp tham gia chiến đấu. Cùng nhà văn Lê Hải Triều (người từng chiến đấu ở Tây Nguyên cùng GS. Hoàng Minh Thảo) tập trung thẩm định, thậm chí đi vào chiến trường 3 lần để xác thực lại từng trận đánh.

Cuối cùng, cuốn sách: “Một thời Quảng Trị” (gồm 7 chương, con số mà Tướng Hiệu yêu thích) đã ra đời. Mất 1 năm 6 tháng để hoàn thành, sách in 10.040 cuốn, phát hành hết trong 3 tháng và được tái bản, nối bản liên tục. Đặc biệt, cuốn sách được dịch sang tiếng Anh bởi ông Lê Quang Long (người Huế, gần 90 tuổi, từng xuất bản nhiều sách uy tín). Bản dịch này được in 1000 cuốn, lan tỏa toàn cầu, được tặng cho tùy viên quân sự các nước ở Việt Nam, được tướng Hiệu mang theo trong những chuyến công tác nước ngoài để tặng tướng lĩnh các nước, và sách cũng được tặng Tổng thống Mỹ Barack Obama. Sách được Thầy Thảo khen ngợi là viết tốt, giàu tư liệu, và được các trường quân sự dùng làm chiến lệ để giảng dạy.

Sau thành công của "Một thời Quảng Trị", thầy Thảo tiếp tục vạch ra lộ trình viết sách tổng kết toàn bộ sự nghiệp và kinh nghiệm của người học trò:

Sách về Phòng chống Thiên tai: thầy Thảo khuyến khích Tướng Hiệu viết về 7 năm kinh nghiệm phụ trách Phó ban phòng chống lụt bão TW.

Tên sách: “Vận dụng phương châm 4 tại chỗ trong phòng chống thiên tai” (rất thiết thực, in 2000 cuốn, tái bản 2 lần).

Sách về Nghệ thuật Quân sự: thầy Thảo nhận định Tướng Hiệu đã trải qua từ chiến dịch cơ sở tới chiến lược, nên cần viết về nghệ thuật chiến tranh, tổng hợp tư duy khoa học và thực tiễn.

Tên sách: “Nghiên cứu một số vấn đề về nghệ thuật quân sự Việt Nam” (cuốn cốt lõi, tái bản nhiều lần).

Sách về Hợp tác Quốc tế: Dựa trên 9 năm phụ trách Trung tâm Nhiệt đới Việt - Nga.

Tên sách: “Mô hình hợp tác với Nga về trung tâm nhiệt đới Việt - Nga”.

Sách về Hậu quả Chiến tranh và Môi trường: thầy Thảo đặt vấn đề về bom mìn, hậu chiến và môi trường (từ kinh nghiệm Quảng Trị và Trung tâm Nhiệt đới).

Tên sách (1): “Quân đội giải quyết hậu quả sau chiến tranh”.

Tên sách (2): “Vị tướng với an ninh môi trường” (tướng Hiệu chủ biên).

Tổng cộng, Thượng tướng Nguyễn Huy Hiệu đã hoàn thành 10 cuốn sách chính thức, đánh dấu toàn bộ các lĩnh vực ông đã kinh qua: Chiến đấu - Chỉ huy - Đối ngoại - Cứu nạn - Khoa học Quân sự - Hậu chiến. Chính những công trình liên quan đến nghệ thuật chiến tranh đã giúp ông được Nga trao tặng bằng Viện sĩ Viện Hàn lâm Khoa học Quân sự Nga năm 2010.

Quá trình viết 10 cuốn sách của Thượng tướng Nguyễn Huy Hiệu là thực chứng rõ ràng nhất cho lời dạy của Giáo sư Hoàng Minh Thảo: Tri thức từ thực tiễn phải được hệ thống hóa để trở thành tài sản chung của quốc gia. Không chỉ dừng lại ở các công trình cá nhân, nhờ có kiến thức và phương pháp viết sách mà thầy Thảo hướng dẫn, Tướng Hiệu đã vận dụng để chỉ đạo công tác giáo dục và huấn luyện quốc phòng. Ông đã trực tiếp chỉ đạo 8 chuyên đề đầu tiên giảng dạy bồi dưỡng kiến thức quốc phòng, chỉ đạo Cục quân huấn và Cục nhà trường của Bộ Quốc phòng để biên soạn các đề tài đưa vào huấn luyện và giáo dục trong các nhà trường, phục vụ huấn luyện ba thứ quân: bộ đội chủ lực, bộ đội địa phương và dân quân du kích.

Di sản trí tuệ mà Giáo sư Hoàng Minh Thảo truyền lại cho Thượng tướng Nguyễn Huy Hiệu không chỉ là những trang sách, mà là cả một phương pháp tiếp cận lịch sử, thực tiễn chiến đấu và tư duy chiến lược.

Ngày nay, khi nhìn lại chặng đường vẻ vang đó, tâm nguyện của Thượng tướng Nguyễn Huy Hiệu vẫn là lời tri ân sâu sắc và trọn vẹn: Tri ân Thượng tướng, Giáo sư Hoàng Minh Thảo - người thầy đã khai sáng con đường tri thức; Tri ân Ban biên tập Nhà xuất bản Quân đội Nhân dân - những người đã chuẩn mực hóa bản thảo; và Tri ân các bạn chiến đấu, đặc biệt là Nhà văn Lê Hải Triều - những người đã cùng ông thẩm định và kiến tạo nên tác phẩm lịch sử quý giá.

Hành trình từ người lính cầm súng đến Viện sĩ cầm bút của Thượng tướng Nguyễn Huy Hiệu sẽ mãi là một bài học lớn về tinh thần học hỏi, lòng trung thực và sự cống hiến không ngừng nghỉ cho đất nước.