Đây được coi là một trong những nền tảng đạo đức xã hội của người Việt thời xưa.

Theo truyền thuyết dân gian, Ngọc Hoàng Thượng đế là vị thần tối cao cai quản bầu trời. Còn thần Địa Tạng chủ quản cõi đất. Hàng năm, vào ngày mồng 9 tháng Giêng, Ngọc Hoàng lại hiện xuống trần gian để thanh tra, xem xét việc làm điều hay dữ của con người rồi tùy theo đó mà ban phước lành hoặc trừng phạt. Cứ hai năm một lần, thần Địa Tạng cũng lên trời để báo cáo với Ngọc hoàng về tình hình cai quản cõi đất của mình. Những truyền thuyết dân gian ấy phản ánh niềm tin của người xưa vào sự phân công, giám sát của các vị thần đối với thế giới loài người.

Thời kỳ nhà nước Văn Lang - Âu Lạc, việc thờ trời đất đã được thể chế hóa thành một nghi thức trọng đại của triều đình. Vua Hùng hàng năm tổ chức tế lễ long trọng ở đền thờ Thần Nông để tạ ơn trời đất và các vị thần thánh đã phù hộ cho vương quốc thái bình thịnh trị. Khi lên ngôi, các vua phải tuyên thệ với trời đất và tiên tổ về việc giữ gìn, bảo vệ non sông. Nếu vua mắc lỗi lầm thì sẽ bị trời đất trừng phạt. Mỗi khi có thiên tai bất thường như hạn hán, lũ lụt... triều đình lại tổ chức các nghi lễ cầu đảo để trấn an thần linh. Những nghi lễ trọng thể đó nhằm tái khẳng định rằng nhà vua được trời đất phù trợ để cai trị thiên hạ.

Trong các triều đại phong kiến sau này cũng luôn coi trọng hình thức thờ phụng trời đất. Các vua chúa thường tổ chức đại lễ tế giao vào đầu năm để cầu trời đất phù hộ cho quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa. Trong thời điểm chiến tranh loạn lạc, triều đình cũng thường xuyên tổ chức các nghi thức long trọng để tế trời đất, cầu xin sự che chở cho giang sơn vượt qua sóng gió. Việc thờ tự nghiêm túc ấy phản ánh lòng thành kính của người xưa đối với thiên nhiên và niềm tin tưởng vào sức mạnh tâm linh có thể giúp vượt qua hoạn nạn.

Trong dân gian cũng hình thành nhiều hình thức thờ cúng trời đất mang tính truyền thống.

Mồng 9 cúng Trời

Vào ngày mùng 1 Tết Nguyên đán, người Việt thường thực hiện lễ vật gồm trà, rượu, hoa quả dâng lên trời đất, tổ tiên để cầu chúc cho một năm mới bình an, mùa màng tươi tốt.

Đặc biệt, việc thờ cúng trời đất được thể hiện rõ nét qua hình ảnh bánh chưng, bánh dầy ngày Tết với hình vuông tròn tượng trưng cho trời đất.

Trong Đạo giáo, việc tế trời luôn được coi là nghi thức trọng đại trong năm. Ngọc Hoàng Thượng đế được tôn là Đấng cai quản Thiên đình, đứng đầu chư vị thần tiên. Ngày 25/12 âm lịch hàng năm là ngày vía của Ngọc Hoàng, các chùa chiền Đạo giáo đều tổ chức lễ cúng trọng thể để tưởng nhớ và cầu phúc.

Trong văn hóa dân gian Việt Nam cũng có tục thờ ông Trời, mỗi nhà đều có bàn thờ Thần Tài hay còn gọi là Ông Thiên để cúng tế thường xuyên. Người dân quan niệm Ông Thiên sẽ phù hộ cho gia đình được bình an, làm ăn thuận lợi.

Ở các ngôi đình làng, bên cạnh thờ thành hoàng, người Việt cũng thường có bàn thờ Trời để tỏ lòng thành kính đối với ông Trời. Các nghi lễ cúng tế thường được tổ chức vào những dịp lễ hội truyền thống của làng.

Như vậy, có thể thấy tục thờ Trời vốn có trong nền văn hóa Việt Nam từ xa xưa. Dưới nhiều hình thức khác nhau, ông Trời luôn được người Việt tôn kính và tin tưởng có thể che chở, phù hộ cho con người. Đây chính là biểu hiện của lòng biết ơn sâu sắc đối với thiên nhiên.

Mồng 10 cúng đất

Trong Đạo giáo, thổ địa được xem là vị thần bảo hộ mặt đất và của cải dưới lòng đất. Thổ Địa thường được thờ phụng chung với Tài thần và Phúc thần tại các đình, đền, miếu, nhà thờ họ.

Ngoài ra, Đạo giáo còn thờ Địa quan là một trong Tam quan, chủ trì việc xét xử tội phước của con người sau khi chết. Địa quan cũng đại diện cho âm phủ, núi sông và lòng đất.

Trong dân gian, nhiều nơi có tục thờ Đất hay còn gọi là thờ Thổ thần ngay trong nhà. Thổ thần được quan niệm là vị thần bảo hộ, mang lại sự ấm no cho gia đình.

Ở khu vực Nam Bộ, do ảnh hưởng văn hóa Chăm, Khmer, hầu như nhà nào cũng có bàn thờ Thổ thần nhỏ ngoài trời gọi là "thờ Thổ công". Đây là nét đặc trưng trong phong tục thờ cúng của người Nam Bộ.

Trong các ngôi chùa, miếu, đền, bên cạnh thờ các vị Phật, thần thánh, người Việt cũng thường có bàn thờ riêng để thờ Thổ địa, tượng trưng cho mặt đất sinh sôi.

Mỗi khi có đám tang, người Việt cũng thường làm lễ vật cúng đất để tạ lỗi trước khi đưa người quá cố về nơi an nghỉ cuối cùng.

Như vậy, thờ đất cũng là một nét đặc trưng trong văn hóa tâm linh của người Việt. Thông qua việc thờ Đất, người Việt bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đối với cõi đất đã sinh thành và nuôi dưỡng mọi sinh linh.

Bảo tồn nét đẹp văn hóa thờ cúng trời đất

Ngày nay, trước sự tác động mạnh mẽ của nền văn minh hiện đại, nhiều giá trị văn hóa truyền thống dần bị lãng quên. Chính vì vậy, việc gìn giữ những nét đẹp văn hóa dân tộc như tục thờ cúng trời đất là điều hết sức cần thiết. Có thể kể đến một số đơn vị đang nỗ lực bảo tồn nét văn hóa truyền thống quý báu này:

Ông Lê Trung Tuấn khu du lịch Long Việt chia sẻ: “Từ khi chưa có đạo Phật, thì người Việt cổ đã thờ phụng tổ tiên và trời đất, tại sao lại phải làm 3 bát hương, đó là Tam Tài - Tam Hoàng - Thiên - Địa - Nhân. 

Con người từ khi sơ khai đã có niềm tin tâm linh, nên mới có nghi thức bái vật, dần tiến hoá, coi trọng thiên nhiên thì thờ thêm tứ Pháp: Pháp Vân, Pháp Vũ, Pháp Lôi, Pháp Điện, cỏ cây, đá, đất... rồi thờ Trời - Đất - Người, vua thì thờ phụng trong cấm thành, tại đàn kính thiên, dân thì thờ bàn thờ gia tiên và từ đường họ, các miếu thành hoàng, đình đền, phủ, nghè…”

Các di tích lịch sử văn hóa như đền thờ vua Hùng, đền thờ các vị thánh ở các làng xã, đình làng... vẫn duy trì việc thực hành các nghi lễ thờ cúng trời đất theo phong tục. Đây chính là những công trình văn hóa phi vật thể quan trọng, giúp lưu giữ nếp sống tâm linh của dân tộc.

Những nghi lễ thờ cúng trời đất truyền thống không chỉ thể hiện lòng biết ơn mà còn khẳng định niềm tin của người Việt vào sự gắn bó mật thiết giữa con người với thiên nhiên. Đó chính là nền tảng đạo đức xã hội quan trọng của dân tộc. Do vậy, việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống ấy là điều cần thiết, góp phần làm phong phú thêm đời sống tâm linh của người Việt.