Nguyễn Bặc sinh năm 924, quê ở làng Đại Hữu, xã Gia Phương, huyện Gia Viễn, Ninh Bình. Ông là con trai của một danh tướng dưới quyền Dương Đình Nghệ. Thuở nhỏ Nguyễn Bặc cùng với Đinh Bộ Lĩnh là bạn bè cùng quê hương, lớn lên họ kết nghĩa anh em, sớm tối bên nhau, keo sơn gắn bó. Ngay từ nhỏ Nguyễn Bặc đã bộc lộ tài năng và khí phách vượt trội hơn người, ông vừa là bạn thân, vừa là cộng sự đắc lực của Đinh Bộ Lĩnh.

Họ lớn lên trong hoàn cảnh đất nước loạn lạc, họ sớm đã ấp ủ chí lớn, từ những ngày còn chăn trâu cắt cỏ. Nguyễn Bặc, Đinh Bộ Lĩnh cùng với Đinh Điền, Lưu Cơ… là những người bạn chí cốt, thường cùng nhau chơi trò cờ lau tập trận giả do Đinh Bộ Lĩnh đứng đầu. Những trò chơi thuở nhỏ đã in dấu trong mỗi người, thể hiện chí nguyện làm trai mong muốn tung hoành ngang dọc, với những giấc mơ lớn bình định giang sơn. Ca dao dân gian có câu truyền miệng:

  Bé thì chăn nghé, chăn trâu

Trận bày đã lấy bông lau làm cờ

Lớn lên xây dựng cơ đồ

Mười hai sứ tướng bấy giờ đều thua.

Một cách tự nhiên, những ý nguyện ấy lớn dần theo năm tháng. Để rồi một ngày Nguyễn Bặc cùng với Đinh Bộ Lĩnh và những người bạn đồng tư tưởng, họ cùng nhau nuôi chí lớn, bàn kế dấy binh ở động Hoa Lư để dẹp loạn, mưu cầu thống nhất giang sơn, đem lại bình yên cho muôn dân. Tương truyền Nguyễn Bặc là người giỏi võ nghệ và có sức khoẻ phi thường, tay không bắt hổ. Từ khi đất nước còn chìm trong hỗn loạn của 12 sứ quân, Nguyễn Bặc không ngại gian khổ, có mặt ngay từ buổi đầu dưới ngọn cờ đại nghĩa của Đinh Bộ Lĩnh, cùng kề vai sát cánh với chủ tướng trong những năm tháng đánh đông, dẹp bắc và thu phục các sứ quân. Suốt hành trình ấy, Nguyễn Bặc luôn thể hiện là một vị tướng tài ba, mưu lược, chắc chắn, thường được chủ soái cử làm tướng tiên phong chỉ huy đoàn quân chủ lực. Bên cạnh đó Nguyễn Bặc cũng chiêu mộ đước nhiều võ tướng giỏi khác trợ lực cho Đinh Bộ Lĩnh. Nguyễn Bặc là vị tướng dũng lược và có lòng trung thành tuyệt đối, luôn thể hiện vai trò tiên phong chủ động mọi việc, cùng Đinh Bộ Lĩnh chiêu binh mãi mã, phò tá vua Đinh dẹp loạn thắng lợi, thống nhất giang sơn thu về một mối của nghĩa quân Hoa Lư. Ông là cánh tay phải đắc lực của Đinh Bộ Lĩnh trong công cuộc chinh phạt 12 sứ quân. Câu chuyện kể rằng, khi Đinh Bộ Lĩnh bị trúng tên, Bặc đã cõng Lĩnh trên lưng chạy bộ lên núi đá dựng đứng để giúp vua thoát khỏi vòng vây; hay chuyện trước khi dâng thức ăn cho Đinh Bộ Lĩnh, Nguyễn Bặc luôn là người nếm thử trước để tránh vua bị hạ độc; rồi luôn cắp giáo đứng đầu mỗi khi Đinh Bộ Lĩnh bàn việc quân, để bảo vệ an toàn tuyệt đối cho chủ tướng…  Trong suốt những trận chiến, Nguyễn Bặc luôn đảm nhận những nhiệm vụ quan trọng, là vị tướng đi đầu trong các trận đánh quyết định và lập nhiều chiến công hiển hách. Một trong những chiến công lớn nhất là dẹp được sứ quân Trần Lãm ở Bố Hải Khẩu (nay thuộc tỉnh Thái Bình), sứ quân của Nguyễn Siêu là sứ quân hùng mạnh lúc bấy giờ, mà nhiều tướng đi trước đều đã tử trận, Đinh Bộ Lĩnh cả giận, thống lĩnh toàn quân, cử Nguyễn Bặc làm Đại tướng tiên phong, đánh một trận phá tan sứ quân Nguyễn Siêu trả thù cho anh em, vào ngày 15/7. Chiến thắng này có ý nghĩa quyết định trong việc kết thúc công cuộc dẹp loạn 12 sứ quân.

Chính nhờ sự mưu trí dũng cảm và thông minh sáng tạo của ông mà lực lượng của Đinh Bộ Lĩnh ngày càng lớn mạnh, giành được thế thượng phong, tiến tới thắng lợi, lập nên Nhà nước Đại Cồ Việt năm 968.

Sau khi thống nhất, Đinh Bộ Lĩnh còn phân vân không biết nên xưng Vương hay xưng Đế, Nguyễn Bặc tham mưu Đinh Bộ Lĩnh nên xưng Hoàng Đế: nước ta bây giờ thế mạnh, không kém gì các triều đại phong kiến Trung Quốc bấy giờ, chúng ta phải sánh ngang với Tống , Nguyễn Bặc đã tham mưu Đinh Bộ Lĩnh nên xưng Hoàng Đế. Với tài năng và sự hiểu biết, sự nhạy bén của mình, ông từng bước phò tá Đinh Bộ Lĩnh lên ngôi vua, lấy hiệu Đinh Tiên Hoàng Đế, mở ra thời kỳ mới, đặt nền móng cho một nước Việt Nam độc lập, chấm dứt thời kỳ hỗn loạn kéo dài.

Một chuyện khác: khi tìm đất định Đô, vua có ý đặt Đô ở Đại Hữu quê nhà, nhưng Nguyễn Bặc đã tham mưu rằng: đất Đại Hữu không hiểm trở, xây dựng Kinh đô ở Trường Yên là đúng đắn nhất, và vua đã nghe theo. Điều này cũng được ghi chép trong sách Đại Việt sử ký toàn thư.

Công lao của ông không chỉ là võ tướng tài ba, mà còn là vị quan trung trinh tiết liệt, một người tài năng lỗi lạc hiến nhiều kế sách giúp vua dựng nên nhà nước chính thống Đại Cồ Việt, triều đại đầu tiên của người Việt sau hàng ngàn năm Bắc thuộc. Chính vì nể phục tài năng và nhân cách của ông, sau khi lên ngôi, vua Đinh Tiên Hoàng có ý giao cho ông phụ trách cả quân sự, cả nội chính, nhưng ông đã tiến cử Thập đạo tướng quân Lê Hoàn là người tuổi trẻ tài năng phụ trách quân đội. Ông được vua phong chức Định Quốc Công – đệ nhất công thần, rồi Thái Úy, là chức quan cao nhất trong triều (tương đương với tể tướng). Ông đã hết phục vụ lòng, trông coi công việc nội chính của triều đình, giữ gìn và ổn định quốc gia.

Nguyễn Bặc không chỉ có công xây dựng lực lượng quân đội lớn mạnh, ông còn là một người tài năng giúp vua Đinh quản lý nhà nước mới còn non trẻ, suốt những năm đầu lập nước (từ năm 968 đến 979); lo việc giữ gìn kỷ cương phép nước, ổn định triều chính, nội trị và ngoại giao. Giúp vua xây dựng và củng cố nền độc lập, xây dựng hệ thống chính quyền phong kiến tập trung thống nhất, xoá bỏ cát cứ, xây thành đắp hào, làm cung điện, đặt triều nghi. Chú trọng phát triển nông nghiệp và mở mang ngành nghề. Ông là vị quan cương trực, tính tình ngay thẳng, thanh liêm chính trực, dốc lòng cho triều đình, xã tắc, tiến cử đúng người đúng việc, biết sử dụng người tài giúp vua ổn định và phát triển. Nhờ có những công thần như ông mà triều đình được củng cố vững chắc, tạo tiền đề cho một thời kỳ mới của đất nước. Nhà sử học Ngô Sĩ Liên trong sách “ Đại việt sử ký Toàn thư” đã đánh giá Nguyễn Bặc là người có “lòng trung quân ái quốc đáng khen ngợi”:

“ Một mảnh gương trung treo sáng như mặt Trời, mặt Trăng

Nghìn thu chính khí còn rung động non sông”

Năm 979 một biến cố lớn xảy ra trong triều đình, khi Đinh Tiên Hoàng và Thái tử Đinh Liễn bị sát hại, Nguyễn Bặc là người đầu tiên đứng ra trấn an triều đình, duy trì ổn định trật tự và bảo vệ ngai vàng cho nhà Đinh. Sự dũng cảm tận trung với vua trong giờ phút nguy nan ấy khiến muôn đời sau phải nể phục. Một trung thần như ông thì không thể cam tâm đứng nhìn cơ nghiệp nhà Đinh bị rơi vào tay nhà Lê, vì vậy khi Lê Hoàn phế truất ngôi vua của Thái tử Đinh Toàn (Đinh Phế Đế), Nguyễn Bặc, Đinh Điền là những người bạn thân thiết từ thuở hàn vi, suốt bao nhiêu năm kề cận, nghĩa nặng tình sâu cùng với vua Đinh Tiên Hoàng vào sinh ra tử, họ không dễ gì chấp nhận cơ nghiệp của nhà Đinh phải đổ máu mới có được, nay bị người khác cướp mất, họ đã cùng nhau dấy binh để bảo vệ ngôi vua cho Thái tử nhỏ. Nhưng sự việc thất bại, cả hai bị giết. Tương truyền rằng khi Nguyễn Bặc bị Lê Hoàn xử tử, trên trời bỗng nổi cơn giông tố, mây đen kéo đến mù mịt, quân Lê Hoàn khiếp sợ bỏ chạy tán loạn. Cái chết oan khuất tức tưởi của một trung thần đã cảm động trời xanh, càng khẳng định một tấm lòng son sắt với triều đình, trước sau như một. Ông là hiện thân của một bậc “tôi trung tiết liệt”, dám sống vì nghĩa và chết vì trung, là biểu tượng của lòng trung thành tuyệt đối, không khuất phục trước bạo lực, cường quyền. Về việc này, các sử gia ghi nhận và nêu rõ lòng trung nghĩa và khí phách của ông, xem ông là hình mẫu của một bậc khai quốc công thần.

Với những cống hiến tài năng và đức độ của mình, tên tuổi của ông được lưu danh sử sách và toả sáng trong lòng muôn dân. Hậu thế gọi ông là “Đệ nhất Khai quốc công thần triều Đinh”, không chỉ là chức vị, mà còn vì tinh thần phụng sự triều đình, phụng sự đất nước và tấm gương trung hiếu soi sáng, dẫn lối cho muôn đời con cháu noi theo.

Phát huy truyền thống anh hùng, trung hiếu của tổ tiên, dòng họ Nguyễn về sau cũng rất phát đạt. Hai con trai của ông là Nguyễn Đê và Nguyễn Đạt sau này giúp Lý Công Uẩn lật đỗ Lê Ngoạ Triều lên làm vua, thay nhà tiền Lê đã mục nát. Dòng họ Nguyễn của ông, bắt đầu từ mạch nguồn khởi thuỷ nơi ông, sau này sinh ra nhiều bậc tài danh lỗi lạc, làm rạng rỡ non sông đất nước. như Nguyễn Trãi thuộc đời thứ X, Nguyễn Hoàng – Chúa Nguyễn đầu tiên mở mang bờ cõi và gây dựng nghiệp lớn nhà Nguyễn sau này thuộc đời thứ 15 của Nguyễn Bặc; Nguyễn Công Trứ, và các vua nhà Nguyễn sau này …  đều là những tên tuổi gây tiếng vang trong lịch sử, được nhân dân lưu truyền nhiều đời.

Tượng Định Quốc Công Nguyễn Bặc

Đền thờ họ Nguyễn tại Gia Miêu (Hà Trung Thanh Hoá) có đôi câu đối rất hay, nói lên sự tiếp nối vẻ vang của dòng họ Nguyễn:

Cửa tướng phúc dày làng Đại Hữu

Dòng Vương nối ở đất Gia Miêu

Hình tượng Nguyễn Bặc gắn với lý tưởng sống của người quân tử “vì nước quên thân, vì dân phục vụ, trung trinh bất khuất”. Ngày nay, tấm gương về phẩm chất đạo đức của ông vẫn vẹn nguyên giá trị về lòng trung thành và tinh thần trách nhiệm với quốc gia, dân tộc.

Ngày nay nhiều nơi trên cả nước lập Đền thờ Nguyễn Bặc, lớn nhất là Đền thờ tại Gia Phương, Gia Viễn, Ninh Bình quê hương ông; cũng là trung tâm giáo dục lý tưởng, truyền thống “Trung quân, ái quốc” của quê hương Ninh Bình và khách thập phương. Nơi đây không chỉ là điểm đến tâm linh nhằm ghi nhớ công ơn và tôn vinh bậc khai quốc công thần, mà còn thể hiện lòng kính ngưỡng một tấm gương đạo đức trong sáng, một biểu tượng của lòng trung thành tuyệt đối với triều đình và nhân dân. Một vị quan có tâm, tầm, tài, một Danh nhân yêu nước chân chính. Qua nhiều đời các thế hệ con cháu đến chiêm bái tưởng nhớ ông, đồng thời cũng được truyền cảm hứng sống đẹp, có ý chí nghị lực vươn lên; hậu thế được nuôi dưỡng từ mạch nguồn quá khứ, từ những cốt cách của một con người với đầy đủ những phẩm chất cao quý, phát huy cao độ tinh thần ấy để bảo vệ quê hương đất nước. Là bài học cho muôn đời học tập từ nhân vật lịch sử này, sẽ tiếp thêm sức mạnh, để mỗi người nỗ lực hoàn thiện bản thân hơn, trở thành những công dân ưu tú, biết sống có ý nghĩa, đóng góp và tác động tích cực cho xã hội.

Định Quốc Công Nguyễn Bặc trở thành niềm tự hào của dân tộc Việt Nam và dòng họ Nguyễn. Là nhân vật lịch sử xuất sắc của nước ta thế kỷ thứ X, là anh hùng dân tộc có công lớn trong công cuộc dẹp loạn 12 sứ quân, thống nhất đất nước, dựng nền chính thống Đại Cồ Việt.