Ông Vũ Đình Lân, nguyên Phó Chủ tịch HĐND tỉnh Quảng Ninh thăm dấu tích những căn nhà “mái ấm công đoàn” xây dựng đầu tiên, tỏ ý địa phương cần quan tâm cấp “bìa đỏ” mà trước đây chưa có, cho các hộ dễ xây dựng lại nhà ở.

Phường Mông Dương nổi tiếng trong nước và quốc tế trên 100 năm nay, với mỏ than Mông Dương lớn nhất vùng than Cẩm Phả thời thuộc Pháp. Hiện phường hợp nhất với xã Dương Huy lấy tên chung là phường Mông Dương, diện tích 167km2, đứng thứ hai các phường đô thị ở Quảng Ninh với lợi thế trung tâm kết nối với các địa phương động lực phát triển Bắc Cửa Lục; tiếp giáp khu vực dự trữ phát triển Hải Hòa, kết nối với Đặc khu Vân Đồn. Mông Dương vùng tả ngạn Sông Voi, bên kia là đảo Cái Bầu (Vân Đồn) tiện lợi cho phát triển hậu cần nghề cá và dịch vụ logistics cảng biển; vùng đất còn thoáng rộng, cảnh quan môi trường với 2 hồ nước lớn là hồ Cao Vân và hồ Khe Giữa…đắc địa không gian quy hoạch đầu tư xây dựng chung cư, làng mỏ, nhà ở cho người lao động, công nhân thu nhập thấp…đáp ứng nguồn nhân lực cho định hướng phát triển công nghiệp, phát triển kinh tế biển vùng Đông Bắc bộ. Mục tiêu xây dựng Làng công nhân mỏ điển hình của tỉnh tại Mông Dương, chẳng rõ trên cơ sở địa kinh tế hay sự trùng hợp ngẫu nhiên vùng đất này từng là nơi phát tích làng thợ Mỏ và từng là cái nôi sinh ra nhà ở xã hội.

Nơi phát tích làng thợ Mỏ.

Ông Hà Văn Hồng, Anh hùng LĐ và ông Đàm Văn Phên chiến sĩ thi đua toàn Quốc là những cư dân đầu tiên của làng mỏ Mông Dương.

Ngày 25/4/1955, ta tiếp quản khu Mỏ, các mỏ than tổ chức lại sản xuất nhưng công sở vẫn lưu dùng những căn nhà cũ do Pháp xây dựng. Đầu thập kỷ 60, vùng mỏ được Liên Xô và các nước trong phe XHCN viện trợ xây nhà cấp 4 và một số lô nhà 5 tầng cho công nhân ở, thay cho “Lán Cu ly” trước đây nhếch nhác ví như ổ chuột. Nhưng những lô nhà mới xây đó chưa ấm hơi người, đã bị quân Mỹ không kích khu mỏ phá hủy diệt.

Hết chiến tranh, vùng mỏ khôi phục sản xuất nhưng nhà ở chưa đáp ứng được nhu cầu thợ mỏ. Ông Hà Văn Hồng-Anh hùng Lao động, nguyên là công nhân Xí nghiệp Xây lắp mỏ Mông Dương, ở khu 12 phường Mông Dương kể: Tới đầu thập kỷ 80, thợ mỏ vẫn thiếu nhà ở. Nhiều lô nhà tập thể cấp 4 hoặc một tầng của tòa nhà chung cư cao tầng chỉ có một nhà tắm-tolet công cộng, không có bếp riêng… sinh hoạt rất bất tiện. Nhiều cảnh éo le, một căn nhà 24m2 phải bố trí cho 2 cặp vợ chồng trẻ ở chung.

Vùng Than ngày ấy tuy đất rộng, nhưng trên là núi cao, dưới là bãi triều ngập mặn, khoảnh bằng phẳng là đất của HTX nông nghiệp, chưa có quy hoạch đất dân cư tự xây. Cơ chế quản lý “bao cấp”, vật liệu xây dựng không mua bán tự do như bây giờ. Một hôm, ông Nguyễn Văn Đông-Phó Chủ tịch UBND tỉnh đến thăm xí nghiệp, thực mục cảnh ăn ở tạm bợ của công nhân. Nghe thợ mỏ trình bày tâm tư “an cư-lạc nghiệp” và đề xuất cho tập thể một hòn đảo nhỏ ở hạ lưu sông Mông Dương, gần công xưởng làm nhà ở cho công nhân theo hình thức mà sau này gọi là “nhà nước và nhân dân cùng làm”. Giám đốc xí nghiệp khi ấy là ông Đoàn Văn Kiển (sau là Tổng giám đốc Tập đoàn công nghiệp Than & Khoáng sản Việt Nam-TKV) báo cáo cụ thể về cách thức huy động nguồn lực đầu tư, về quy hoạch, kiến trúc nhà cửa...Phó Chủ tịch UBND tỉnh Quảng Ninh Nguyễn Văn Đông đồng cảm với thợ mỏ, đã đồng ý với đề xuất xã hội hóa làm nhà riêng cho thợ mỏ ở, nhưng không lập thành văn được (xây nhà ở “chui”); bởi khi ấy ông Kim Ngọc chỉ vì tận dụng đất nhàn rỗi, khoán cho dân trồng sắn ngoài vụ lúa mà bị mất chức Bí thư Tỉnh ủy Vĩnh Phú.

Biến đảo hoang thành đất ở, việc đầu tiên là bắc một cây cầu vượt sông Mông Dương nối đảo với đất liền không bằng công quỹ, nay gọi là nguồn lực ngoài ngân sách. Theo đó, Xí nghiệp cho “vụng” mỗi hộ một xe than xít, một xe đá xanh…vị chi khoảng 5 tấn than và 5m3 đá hộc, để công nhân tự nung vôi đóng gạch xây nhà ở. Đồng thời xí nghiệp tạo nguồn vật liệu xây dựng ngoài kế hoạch bán lại cho mỗi hộ 1.500 viên ngói, 1.000 viên gạch nung, 4 bao xi măng Hải Phòng, 1 tạ sắt 6,… Ông Đoàn Văn Kiển-nguyên Giám đốc xí nghiệp hiện cư trú ở phố Yên Lãng (Hà Nội) tâm sự: Có được ngần ấy sắt thép, xi măng, gạch ngói cho công nhân xây nhà ở, xí nghiệp phải nhờ xe của một đơn vị bộ đội “kết nghĩa”, vượt hàng rào “ngăn sông cấm chợ” chở than tận thu đến huyện Giao Thủy, tỉnh Nam Định đổi lấy gạch ngói. Sắt thép cũng làm theo cách “đối lưu” ấy, với đơn vị bạn ở Thái Nguyên đưa về mỏ cho công nhân làm nhà. Xí nghiệp còn đánh bạo, mở kho cho công nhân vay nóng 30 tấn xi măng để làm nhà ở… Khi tan ca, hòn đảo hoang này như một công trường xây dựng. Nơi san nền, nơi xuống móng, kẻ gồng người gánh, lửa hồng rừng rực canh thâu, nhà nhà đốt lò nung vôi, đóng gạch xỉ, cát sỏi thì vớt từ sông Mông Dương lên xây nhà.

Ông Đoàn Văn Phên chiến sĩ thi đua toàn quốc bảo, ông Đoàn Văn Kiển là người khởi sự xây dựng làng mỏ, khi làm Tổng Giám đốc TKV còn dùng tiền lương của mình mua xi măng hỗ trợ cho làng xây dựng một con đường liên thôn kiên cố. Đã tiếp thêm động lực, thúc đẩy cả làng chung tay xây dựng hạ tầng đô thị, còn quyên góp gạch xỉ xây dựng rạp chiếu bóng, cải thiện đời sống văn hóa trong khu dân cư. Làng mỏ Mông Dương trù mật trong nhiều thập kỷ, một mô hình xây dựng nhà ở cho công nhân, cho người lao động thu nhập thấp đầu tiên ở Việt Nam.

Đâu là cái nôi sinh ra nhà ở xã hội.

Cổng vào “xóm không chồng” còn có tấm bia lưu danh các đơn vị tài trợ, Công trình chào mừng 75 năm thành lập Công đoàn Việt Nam.

Ở khu Đồng Tiến, phường Mông Dương hiện vẫn còn chứng tích một số căn nhà nhỏ do các nhà hảo tâm xây dựng, tặng cho người nghèo; được cho là “tiền sử” công trình nhà ở xã hội Việt Nam.

Sự tích dài, vắn tắt: Sau chiến tranh biên giới phía Bắc năm 1979, các Đội thanh niên xung phong hỏa tuyến được chuyển đổi sang mô hình 12 lâm trường, trong thế trận mỗi lâm trường là một “pháo đài bảo vệ biên cương”. Nhiệm vụ lâm trường là giữ đất và làm kinh tế lâm nghiệp. Phân trường Khe Hố của đội lâm nghiệp Dương Huy có khoảng 130 lao động, trên 100 người là nữ. Lán thợ ở tít trong rừng sâu cách bức với xã hội, nội bộ nam-nữ mất cân đối, việc lập gia đình rất khó khăn. Trên 20 cô, mỗi người một bi kịch dẫn đến sự bất hạnh "gái không chồng mà có con". Chị ít là 1 con, chị nhiều là 3 con, nhà cửa mái tranh vách đất dột nát.

Năm 2003, đoàn cán bộ của tỉnh do ông Nguyễn Đức Long, phó Chủ tịch liên đoàn lao động (LĐLĐ) tỉnh làm trưởng đoàn thực tế nơi ăn ở của người lao động tại các Phân trường trồng rừng nơi hẻo lánh, đã thực mục sự cô đơn và thiếu nhà ở của những người công nhân lâm nghiệp này. Ngay năm sau, LĐLĐ tỉnh chủ trì vận động được 18 doanh nghiệp đến nhận đỡ đầu 18 cô gái bất hạnh này xây dựng nhà ở. Mỗi doanh nghiệp xây dựng 1 căn nhà theo hình thức: Doanh nghiệp nòng cốt hỗ trợ gạch ngói, vôi vữa; lâm trường hỗ trợ phần mộc, chủ nhà vượt thổ san nền…Cùng nhau xây dựng căn nhà cấp 4, theo mẫu thiết kế chung rộng 36m2 tặng cho các cô thợ rừng nghèo.

Bà Trần Thị Hằng và ông Phạm Đức Chu cán bộ gạo cội của LĐLĐ tỉnh, hưu trí cư trú ở Quảng Ninh cho biết: Khi xây dựng những căn nhà “làm phúc” này, cũng gặp trở ngại với dị nghị “gái không chồng mà có con”. Họ đã phải kiên trì thuyết phục rằng, các chị là những chiến sĩ TNXP phục vụ chiến đấu vệ quốc, đã hy sinh tuổi trẻ làm cột mốc sống nơi biên cương, bất hạnh không được làm vợ phải có quyền làm mẹ, theo đạo lý ta phải giúp đỡ.

Ông Nguyễn Hữu Bình, cán bộ thâm niên của LĐLĐ tỉnh cho biết: Những căn nhà xây dựng cho thợ rừng nghèo ở Khe Hố, là hình thức xây dựng nhà ở xã hội đầu tiên ở Quảng Ninh và trở thành điểm chỉ đạo “Mái ấm công đoàn" ở địa phương. Năm 2006, Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam đã nhân điển hình và chỉ đạo phong trào “Mái ấm công đoàn" nhằm xây dựng và sửa chữa nhà ở cho đoàn viên công đoàn, công nhân lao động nghèo khó trong cả nước/.