Phòng xử của Hội đồng thẩm phán TAND Tối cao tại tầng 1. Ảnh: Giang Huy

Theo dự thảo, hệ thống tòa án sẽ được tổ chức thành ba cấp: TAND Tối cao, TAND tỉnh/thành phố trực thuộc Trung ương và TAND khu vực. Điều này đồng nghĩa với việc TAND cấp cao và TAND cấp huyện hiện nay sẽ được sắp xếp lại hoặc giải thể. Cụ thể, TAND cấp cao sẽ được thay thế bằng ba tòa phúc thẩm đặt tại ba thành phố lớn, trong khi các TAND cấp huyện sẽ được cơ cấu lại thành các TAND khu vực.

Ba tòa phúc thẩm mới sẽ đảm nhận việc xét xử phúc thẩm các vụ án, vụ việc mà bản án, quyết định của TAND cấp tỉnh chưa có hiệu lực pháp luật và bị kháng cáo, kháng nghị. Ngoài ra, các tòa phúc thẩm này cũng có quyền kiến nghị Chánh án TAND Tối cao xem xét, kháng nghị các bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật nhưng phát hiện vi phạm hoặc có tình tiết mới. Bên cạnh đó, các tòa phúc thẩm còn có nhiệm vụ tổng kết thực tiễn xét xử, đề xuất án lệ và thực hiện các nhiệm vụ khác theo quy định của pháp luật. 

Việc thành lập ba tòa phúc thẩm trực thuộc TAND Tối cao được kỳ vọng sẽ nâng cao hiệu quả xét xử, đảm bảo tính thống nhất trong áp dụng pháp luật và giảm tải cho TAND Tối cao trong việc giải quyết các vụ án phúc thẩm. Đồng thời, việc này cũng giúp người dân tiếp cận công lý một cách thuận tiện hơn, đặc biệt là tại các khu vực kinh tế trọng điểm như Hà Nội, Đà Nẵng và TP.HCM.​

Song song với việc thành lập ba tòa phúc thẩm, dự thảo cũng đề xuất tăng số lượng thẩm phán TAND Tối cao từ 13-17 người lên thành 23-27 người. Việc này nhằm đảm bảo đủ nguồn nhân lực để giải quyết kịp thời, chất lượng các công việc giám đốc thẩm, tái thẩm tăng thêm từ TAND cấp cao chuyển về. ​

Ngoài ra, TAND Tối cao cũng đề xuất cơ cấu lại các TAND cấp huyện hiện nay thành TAND khu vực. Tên gọi của các tòa khu vực sẽ được đặt theo tên đơn vị hành chính nơi đặt trụ sở và được đánh số thứ tự để phân biệt, tạo thuận lợi cho người dân dễ dàng nhận biết. Ví dụ: TAND thành phố Hà Nội, TAND khu vực 1 - Hà Nội. Các tòa khu vực sẽ có quyền xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự về tội phạm mà mức cao nhất của khung hình phạt đến 20 năm tù; xét xử sơ thẩm tất cả các vụ án hành chính, dân sự và các vụ việc khác thuộc thẩm quyền giải quyết của tòa án. Đối với một số tòa khu vực lớn đặt tại các tỉnh, thành phố là trung tâm kinh tế, tài chính của đất nước, TAND Tối cao đề xuất giao thẩm quyền giải quyết, xét xử sơ thẩm các vụ việc phá sản, sở hữu trí tuệ. ​

Việc tái cấu trúc hệ thống tòa án theo hướng ba cấp được đánh giá là phù hợp với chủ trương sắp xếp các đơn vị hành chính, tổ chức chính quyền địa phương hai cấp. Điều này không chỉ giúp tinh gọn bộ máy, nâng cao hiệu quả hoạt động của ngành tòa án mà còn góp phần thực hiện thành công cải cách tư pháp, đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội và hội nhập quốc tế của đất nước.​

Tuy nhiên, việc triển khai mô hình tổ chức mới cũng đặt ra nhiều thách thức, đặc biệt là trong việc đảm bảo chất lượng xét xử, đào tạo và bố trí nhân sự phù hợp, cũng như xây dựng cơ sở vật chất đáp ứng yêu cầu hoạt động của các tòa án mới. Do đó, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan chức năng, sự chỉ đạo sát sao của TAND Tối cao và sự ủng hộ của các cấp, các ngành để đảm bảo việc triển khai mô hình mới đạt hiệu quả cao nhất.​

Trong bối cảnh hiện nay, việc cải cách hệ thống tòa án theo hướng tinh gọn, hiệu quả và hiện đại là yêu cầu cấp thiết. Đề xuất thành lập ba tòa phúc thẩm tại Hà Nội, Đà Nẵng và TP.HCM là bước đi quan trọng trong quá trình này, góp phần nâng cao chất lượng xét xử, đảm bảo quyền lợi của người dân và thúc đẩy sự phát triển bền vững của đất nước.