Nhà sàn truyền thống đang dần mai một

Trong đời sống sinh hoạt cũng như văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc Thái, nhà sàn không chỉ là nơi trú ngụ cho mỗi gia đình, biểu trưng cho tình cảm, lối sống của một tộc người, mà còn được coi như một “bảo tàng nghệ thuật sống” của dân tộc Thái.

Nhà sàn trước đây được làm bằng các chất liệu lấy từ tự nhiên như: Gỗ, nứa, cỏ gianh…, mái dựng theo hình mai rùa. Cột nhà là cây gỗ đứng được đẽo tròn, có đường kính khoảng 15 - 25cm, chôn sâu khoảng 1m, cao chừng 2m so với mặt đất để tránh thú dữ, rắn, rết… và để chống ẩm thấp ở vùng núi. Hai đầu hồi có cắm khau cút (2 thanh gỗ hoặc tre cắm chéo hình chữ X, là nét chữ của người Thái được cải biên gọi là chữ Tay, nghĩa là bản của người Thái). Đây chính là hình rau dớng cách điệu, loại rau rừng không trồng mà mọc rất mạnh mẽ, tượng trưng cho cuộc sống sinh tồn bất diệt. Dù có cách giải thích thế nào, thì khi bắt gặp hình "khau cút" trên nóc nhà sàn, là mỗi người Thái đen Tây Bắc lại thêm ấm lòng, nhớ về anh em, bản mường yêu dấu.

Các gian và bậc cầu thang thường mang số lẻ, bởi số lẻ thể hiện cho sự phát triển. Bàn thờ được đặt ở cạnh gian đầu hồi phía bên phải, các gian tiếp theo là nơi ngủ của các thế hệ, từ ông bà, cha mẹ đến con cháu trong gia đình.

Các gian và bậc cầu thang thường mang số lẻ, bởi số lẻ thể hiện cho sự phát triển. Bàn thờ được đặt ở cạnh gian đầu hồi phía bên phải, các gian tiếp theo là nơi ngủ của các thế hệ, từ ông bà, cha mẹ đến con cháu trong gia đình.

Người Thái có câu: "Khửn song phái/cái song đay" - tức là mở hai cửa/đi hai thang. Nét đặc trưng của nhà sàn Thái là có 2 cầu thang: Cầu thang đầu hồi (phương quản) có từ 7 - 11 bậc, dành cho nam giới và khách, cầu thang phụ (phương chan) có 9 bậc dành cho gia đình và phụ nữ. Nhà chia làm 3 tầng, tầng sàn là chỗ chăn nuôi gia súc hoặc để củi, tầng mặt là không gian sinh hoạt của gia đình và gác trên là nơi để đồ dùng như: Chăn, đệm, hạt giống… Đối với nhà sàn của người dân tộc Thái đen thường có 2 bếp lửa. Bếp lửa chính đặt ở giữa ngôi nhà dùng để tiếp khách; bếp lửa còn lại dùng vào việc nấu nướng, sinh hoạt hàng ngày phục vụ đời sống của gia đình và thường nhỏ hơn bếp chính.

Khi nhắc đến dân tộc Thái, người ta sẽ nghĩ ngay đến hình ảnh của những ngôi nhà sàn đơn sơ, mộc mạc, nằm nép mình bên sườn núi tạo nên hình ảnh đẹp đẽ của núi rừng Tây Bắc. Nhà sàn Thái còn là nơi giữ gìn bản sắc văn hóa, giáo dục, thể hiện tôn ti trật tự, phép tắc ứng xử giữa các thành viên trong gia đình và với khách. Về ý nghĩa tâm linh, nhà sàn Thái cổ còn là nơi thể hiện phép tắc ứng xử giữa con người với thần linh qua các nghi lễ tín ngưỡng, phong tục tập quán của dân tộc Thái.

Nhà sàn là kết quả đúc kết lâu đời của những sắc tộc định cư lâu đời trên mảnh đất Việt Nam, phù hợp với khí hậu, địa lý thổ nhưỡng và tập tục văn hóa, trong đó nhà sàn Thái cổ vượt lên bởi những ưu việt về kết cấu và tính thẩm mỹ trong văn hóa.

Ngày nay, cùng với tốc độ đô thị hóa chóng mặt, điều kiện sống xã hội thay đổi, nhiều gia đình người Thái chuyển sang nhà sàn bằng bê tông cốt thép, hoặc nhà xây hiện đại. Những ngôi nhà sàn Thái kiểu dáng truyền thống đang vắng bóng dần, nhất là ở khu vực trung tâm dân cư, nơi gần đường giao thông… Một số nhà sàn thì còn giữ được dáng vẻ truyền thống cơ bản bên ngoài nhưng bài trí bên trong nhà thì có sự thay đổi rõ rệt; đặc biệt là không còn bếp lửa trên sàn.

Nhà sàn bằng bê tông cốt thép giản lược đi nhiều nét văn hóa truyền thống so với nhà sàn cổ đang ngày càng có xu hướng mở rộng. Không chỉ những ngôi nhà bê tông hóa, ngay cả các ngôi nhà sàn làm bằng gỗ hiện nay cũng cải tiến hơn nhiều, điều khác biệt dễ nhận thấy nhất là phần mái, trái nhà và cầu thang. Nếu không có định hướng kịp thời, nhiều giá trị văn hóa nhà sàn của người Thái cũng như một số nét văn hóa khác trong trang phục, lễ hội, ẩm thực… vốn được lưu giữ, truyền đời sẽ mai một nhanh chóng.