Về Tổng Gối nghe hát chèo Tàu

Xã Tân Hội xưa có tên gọi là Tổng Gối, gồm có 4 thôn là: Thượng Hội, Thúy Hội, Vĩnh Kỳ và Phan Long, nay thuộc huyện Đan Phượng ngoại thành Hà Nội. Tổng Gối vốn là vùng đất cổ thuộc châu thổ sông Hồng, vùng đất này có bề dày truyền thống lịch sử chống giặc ngoại xâm.

Tích xưa kể lại tướng Văn Dĩ Thành là một người con thuộc dòng dõi quan lại triều Trần, sinh ra ở vùng tổng Gối xưa. Là một người học rộng tài cao, thông thạo kinh sử, ông đã có công chiêu mộ binh lính, huấn luyện quân nhân chống lại giặc Minh. Dưới sự lãnh đạo tài tình của ông, quân giặc đã chịu nhiều tổn thất nặng nề. Sau khi ông hy sinh trên đất Tổng Gối, nhằm ca ngợi ân đức của tướng Văn Dĩ Thành, nhân dân tổng Gối đã sáng tạo ra loại hình nghệ thuật diễn xướng độc đáo Chèo tàu. Chèo tàu là điệu hát chèo thuyền, chở quân đi đánh giặc. Đội nghĩa binh áo đen của tướng Văn Dĩ Thành có cách đánh giặc sở trường đó là chèo thuyền trong đêm bí mật đánh quân địch. Và đội chèo thuyền ấy chính là các bà, các cô thông thạo sông nước. Những điệu hát được xướng lên từ những người phụ nữ như một sự ca ngợi về lòng dũng cảm, chịu thương, chịu khó của người con gái đất Tổng Gối. Chính vì vậy điều đặc biệt và lạ của chèo tàu là chỉ có nữ hát, nữ đóng giả nam trong các vai diễn như quản tượng có nhiệm vụ thổi tù và làm hiệu, đây là nét riêng rất độc đáo của chèo tàu. Đặc biệt và lạ hơn nữa là Chèo tàu kén cả “ con hát” chứ không phải người hát hay, gái xinh đẹp, duyên dáng cũng được tuyển vào đội hát, mà chỉ chọn con gái 13-16 tuổi sinh ra và lớn lên, có phẩm chất đạo đức tốt và là con của gia đình ít nhất ba đời gia giáo sống tại đất Tân Hội.

“Tháng giêng đóng đám ngoài đình
Trong dư năm tỉnh nức lòng người xem
Tướng cờ trương kiệu đôi bên
Giữa thì tàu hát bên thiềng đôi voi”

Câu hát chèo cổ này phần nào đã khắc họa nên khung cảnh của hội hát Chèo tàu tổng Gối xưa. Các cụ cao niên trong làng kể lại rằng, hội chèo tàu được tổ chức lần đầu tiên vào năm 1683 và thường niên 25 năm tổ chức một lần, diễn ra liên tục trong vòng một tháng. Hội cuối cùng được tổ chức vào năm 1922 và bị gián đoạn do chiến tranh. Đến năm 1998, hội được khôi phục lại, đến năm 2015 mới được tổ chức lớn. Hiện nay, hội chèo tàu được tổ chức từ ngày 13 đến ngày 15 tháng Giêng hàng năm, thu hút đông đảo người dân trong vùng tham dự.

Khâu chuẩn bị cho lễ hội được người dân các làng Thượng Hội, Thúy Hội, Vĩnh Ký, Phan Long phân công chuẩn bị kỹ từ trước đó rất lâu. Hai làng Thượng Hội và Thúy Hội mỗi làng làm một chiếc thuyền rồng bằng gỗ dài 4-5m, rộng khoảng 2m, ở giữa có một cái lọng, dưới có bánh xe bằng gỗ để đẩy đi được dễ dàng. Làng Vĩnh Kỳ và Phan Long mỗi làng làm một con voi bằng gỗ cao chừng 2,5m, dài gần 3m, có cắm cờ và lọng.

“Hời hỡi các bạn tàu ta
Nghe tiếng sênh ba thì ngoảnh mặt lại
Từ mũi chí lái, xếp mái cho đều
Nghe sênh hát gióng tay chèo khoan khoan...”.
( điệu chào tàu..)

Đặc sắc nhất trong lễ hội là màn hát Chèo tàu với các làn điệu đối đáp giữa hai “tàu” - là những chiếc thuyền rồng bằng gỗ được các thôn chuẩn bị sẵn. Đặc biệt, những con tàu này không được hạ thủy mà chỉ để chèo tượng trưng trên cạn. Mỗi tàu gồm 13 người gồm “bà chúa tàu”, 2 “cái tàu” và 10 “con tàu”. “Bà chúa tàu” khoảng 50 tuổi, phải là người giỏi múa hát, gia đình song toàn. “Cái tàu” và “con tàu” là gái thanh tân từ 13 - 16 tuổi, sinh ra và lớn lên trong gia đình gia giáo, bản thân ngoan ngoãn, hát hay, múa giỏi. Khi biểu diễn, “bà chúa tàu” đánh thanh la, 2 “cái tàu” lĩnh xướng và các “con tàu” hát họa theo. Ngoài ra, hát Chèo tàu không thể thiếu đôi tượng (voi) dựng phía sau mỗi tàu. Mỗi con voi có hai quản tượng là nữ cải trang thành nam.

Nội dung của các bài hát trong diễn xướng Chèo tàu là những bài hát riêng và những bài hát đối đáp của "tàu" và "tượng", đều nhằm ca ngợi công đức của Thành hoàng tổng Gối Văn Dĩ Thành. Hát Chèo tàu Tân Hội gồm 20 làn điệu, được chia thành các hình thức như: Hát trình, hát thuyền và hát bỏ bộ. Quy trình hát được thực hiện chặt chẽ theo thứ tự: Lễ trình, dâng hương, dâng rượu, bài tàu (hoặc bài tượng), hát bỏ bộ, hát các bài lý, hát ví... Điều đặc biệt là, tất cả các bài hát của nghệ thuật Chèo tàu cho đến nay vẫn được người dân Tân Hội giữ gìn nguyên vẹn lời ca cổ mà không hề bị pha tạp như nhiều loại hình diễn xướng dân gian khác hiện nay.