Khi mùa mưa bão 2025 đang đến gần, đặt Việt Nam trước những thách thức khắc nghiệt từ thiên nhiên—lũ quét, sạt lở, ngập úng—một phương châm mang đậm dấu ấn tư duy quân sự, do Thượng tướng, Viện sĩ Nguyễn Huy Hiệu khởi xướng từ thực tiễn chiến trường, đến nay vẫn giữ nguyên giá trị chiến lược. “Bốn tại chỗ” đã vượt qua khuôn khổ của một khẩu hiệu để trở thành một trụ cột trong chiến lược quốc gia về phòng chống và giảm nhẹ thiên tai, minh chứng cho sự giao thoa tài tình giữa nghệ thuật quân sự và thực tiễn đời sống.

Từ ngọn lửa chiến trường đến một chiến lược quốc gia chống thiên tai

Lịch sử hàng ngàn năm của dân tộc Việt Nam không chỉ là những trang sử hào hùng chống giặc ngoại xâm mà còn là một cuộc đấu tranh bền bỉ, kiên cường với sự khắc nghiệt của thiên nhiên. Trong bối cảnh đó, tư duy quân sự sắc bén, khả năng ứng phó linh hoạt và tinh thần quả cảm của người lính Cụ Hồ đã nhiều lần được minh chứng, không chỉ trên mặt trận bảo vệ Tổ quốc mà còn trong cuộc chiến bảo vệ cuộc sống bình yên của nhân dân.

Sự ra đời của phương châm "Bốn tại chỗ" bắt nguồn từ những trăn trở và kinh nghiệm thực tiễn của Thượng tướng Nguyễn Huy Hiệu sau những trận đại hồng thủy tàn phá miền Trung vào cuối những năm 1990. Với cương vị chỉ huy công tác cứu hộ, cứu nạn tại các điểm nóng như Huế, Quảng Trị, Quảng Nam, ông đã tận mắt chứng kiến sự tàn phá khủng khiếp của thiên tai và những hạn chế trong công tác ứng phó. "Máy bay không thể bay vì gió cấp 5, đường ngập khiến xe không thể cơ động, tàu cứu hộ không thể ra khơi…," Thượng tướng Hiệu nhớ lại. Chính những trải nghiệm đau xót đó đã thôi thúc ông tìm kiếm một giải pháp hiệu quả hơn, chủ động hơn.

Vận dụng tư duy quân sự sắc bén, đặc biệt là những bài học từ nghệ thuật chiến tranh nhân dân – nơi mà yếu tố "tại chỗ" là chìa khóa để giành thế chủ động – Thượng tướng Nguyễn Huy Hiệu đã đề xuất phương châm "Bốn tại chỗ". Đây là một hệ thống tư duy và hành động toàn diện, bao gồm bốn trụ cột cốt lõi: chỉ huy tại chỗ, lực lượng tại chỗ, phương tiện vật chất tại chỗ, và hậu cần tại chỗ. Tư tưởng này nhấn mạnh sự chủ động, linh hoạt và khả năng huy động tối đa các nguồn lực sẵn có ngay tại địa phương. Nếu không có sự chuẩn bị và lực lượng ngay tại cơ sở, mọi sự hỗ trợ từ trung ương, dù lớn đến đâu, cũng khó có thể phát huy tác dụng một cách tối ưu khi "nước xa không cứu được lửa gần".

Tư duy chiến lược này không chỉ dừng lại ở ý tưởng. Từ năm 2000 đến 2003, hàng loạt các cuộc diễn tập quy mô lớn đã được tổ chức tại nhiều tỉnh, thành phố nhằm kiểm chứng tính hiệu quả. Quân đội, công an, thanh niên, và người dân đã được huy động tham gia, thực hành các phương án ứng phó từ cấp gia đình, thôn xóm đến cấp xã, huyện. Bước ngoặt quan trọng đến vào năm 2013, khi nội dung "Bốn tại chỗ" được chính thức luật hóa trong Luật Phòng chống thiên tai (Khoản 3, Điều 4), trở thành một chiến lược quốc gia mang tính pháp lý. TS.KH Nguyễn Quốc Hùng, Đại biểu Quốc hội, đã đánh giá: “Đây là kim chỉ nam cho các cơ quan, địa phương trong phòng chống thiên tai, cứu hộ cứu nạn”.

Thượng tướng Nguyễn Huy Hiệu trong một sự kiện quốc gia

Một di sản được thử thách qua thực tiễn: Hiệu quả vượt trội và bài học quốc tế

Sau hơn một thập kỷ được triển khai và luật hóa, phương châm "Bốn tại chỗ" đã chứng minh hiệu quả vượt trội. Các số liệu thống kê qua các đợt thiên tai lớn cho thấy thiệt hại về người và tài sản đã giảm đáng kể. Tốc độ tổ chức sơ tán, cứu hộ và sự phối hợp giữa các lực lượng tại chỗ ở cấp cơ sở đã hoạt động ngày càng nhuần nhuyễn. Người dân không còn là đối tượng bị động chờ cứu trợ mà đã trở thành một lực lượng chủ động, tích cực tham gia vào công tác phòng chống và tự bảo vệ.

Đại tá Lê Trung Đạo, Nguyên phóng viên Truyền hình Quân đội nhân dân, nhận định: “Trong đợt COVID-19, địa phương nào vận dụng tốt mô hình ‘Bốn tại chỗ’ thì kiểm soát dịch hiệu quả”. Điều này cho thấy tính phổ quát và khả năng thích ứng cao của phương châm này trong nhiều tình huống khẩn cấp khác nhau, từ thiên tai đến dịch bệnh.

Trên bình diện quốc tế, mô hình "Bốn tại chỗ" của Việt Nam mang những nét đặc thù và ưu việt. Trong khi nhiều mô hình ứng phó của các nước trong khu vực thường tập trung ở cấp quốc gia hoặc các trung tâm đô thị lớn, phương châm của Việt Nam được triển khai sâu rộng đến tận cấp cơ sở nhỏ nhất: gia đình, thôn xóm, xã phường. Điều này tạo nên một mạng lưới ứng phó rộng khắp, linh hoạt và phát huy được sức mạnh của toàn dân. Ngay cả khi so sánh với các quốc gia phát triển có hệ thống công nghệ tiên tiến, Việt Nam vẫn được ghi nhận là một trong những quốc gia thành công trong việc giảm thiểu thiệt hại do thiên tai, đặc biệt là về sinh mạng con người. Báo cáo Quốc gia về Khí hậu và Phát triển của Ngân hàng Thế giới (CCDR) năm 2022 đã khẳng định rằng việc xây dựng khả năng chống chịu của cộng đồng và nâng cao năng lực tại chỗ là những yếu tố xương sống để Việt Nam thích ứng với biến đổi khí hậu.

Vị tướng của những trang sách: Sự chuyển giao tư duy và niềm tin vào thế hệ trẻ

Thượng tướng Nguyễn Huy Hiệu không chỉ là một vị tướng trận mạc lỗi lạc mà còn là một nhà khoa học quân sự uyên bác. Cuộc đời binh nghiệp của ông gắn liền với những trang sử hào hùng của dân tộc, từ chiến dịch Mậu Thân 1968 đến ngày toàn thắng 30 tháng 4 năm 1975. Những thử thách trên chiến trường đã tôi luyện nên một vị tướng có tầm nhìn chiến lược, khả năng phân tích sắc sảo và một trái tim luôn hướng về nhân dân.

Ông từng tâm sự một cách giản dị: “Tôi không có tài sản gì nhiều ngoài những cuốn sách.” Di sản tri thức của ông vô cùng đồ sộ với 8 cuốn sách do ông trực tiếp chấp bút và 11 cuốn sách khác do ông chủ biên hoặc đồng tác giả, tập trung vào các lĩnh vực quân sự, khoa học, lịch sử và đối ngoại. Những tác phẩm này không chỉ là những công trình nghiên cứu khoa học có giá trị mà còn là những bài học kinh nghiệm quý báu được đúc kết từ thực tiễn. Nhà báo, Tiến sĩ Trần Bá Dung, người đã dành nhiều tâm huyết nghiên cứu về cuộc đời và sự nghiệp của Thượng tướng, đã nhận xét: “Phải có lửa trong trái tim mới truyền được cảm hứng... ông là vị tướng tài và nhà khoa học quân sự”.

Với Thượng tướng Nguyễn Huy Hiệu, sách không chỉ là kỷ vật lịch sử mà còn là công cụ quan trọng để chuyển giao tri thức và lý tưởng cho các thế hệ trẻ. Ông luôn tin rằng, để đất nước phát triển bền vững, thế hệ trẻ phải được trang bị đầy đủ kiến thức, bản lĩnh và tinh thần tự chủ.

Tư duy "bốn tại chỗ" và dấu ấn của vị tướng tri thức

Thượng tướng Nguyễn Huy Hiệu không chỉ là một biểu tượng của lòng dũng cảm và tài năng quân sự mà còn là một kiến trúc sư của một tư duy chiến lược mang đậm tính nhân văn. Phương châm "Bốn tại chỗ" chính là minh chứng cho sự giao thoa hài hòa giữa kinh nghiệm trận mạc và thực tiễn đời sống, giữa chiến lược quốc phòng và công tác bảo vệ nhân dân.

Nó thể hiện rõ nét qua khả năng phân cấp mạnh mẽ, tổ chức khoa học từ cơ sở, và sự hòa quyện giữa tư duy chiến thuật quân sự với tri thức khoa học hiện đại. Như lời Thượng tướng Nguyễn Huy Hiệu đã khẳng định: “Việt Nam phải làm chủ vận mệnh của mình, chiến thắng mọi kẻ thù bằng trí tuệ Việt Nam, truyền thống Việt Nam và nghệ thuật chiến tranh nhân dân Việt Nam.”

Trong bối cảnh thế giới đầy biến động và những thách thức từ thiên nhiên ngày càng gia tăng, phương châm “Bốn tại chỗ” vẫn là một giải pháp chiến lược, một minh chứng cho trí tuệ và bản lĩnh Việt Nam, tiếp tục soi đường cho công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, vì một cuộc sống an toàn và thịnh vượng cho nhân dân. Di sản tư tưởng và những đóng góp to lớn của Thượng tướng Nguyễn Huy Hiệu sẽ mãi là nguồn cảm hứng và bài học quý giá cho các thế hệ hôm nay và mai sau.