Lễ hội Đền Và - Tưởng nhớ công tích của Thánh Tản đối với dân, với nước

Là một cung trong hệ thống tứ cung của xứ Đoài thờ thần núi Tản Viên, vị thần đứng đầu tứ bất tử của tín ngưỡng dân gian Việt. Đền Và (hay còn gọi là Đông Cung) toạ lạc trên đồi Và thuộc xã Trung Hưng, thị xã Sơn Tây, Hà Nội được nhiều người biết đến như một địa điểm tín ngưỡng linh thiêng và cũng là một danh lam thắng cảnh.

Các khu phố đoàn rước đi qua đều dựng rạp, bầy hương án, dâng hương hoa, lễ vật lên Đức Thánh.

Tương truyền thuở ấy, Đức Thánh Tản (hay còn gọi là Sơn Tinh) thường du ngoạn bốn phương, trong một lần tình cờ Ngài đi đến quả đồi thấp ven dòng sông Tích. Thấy đây là nơi phong cảnh hữu tình, Ngài dừng chân nghỉ ngơi, vừa lúc trên trời xuất hiện đám mây ngũ sắc từ phía núi Ba Vì bay tới che mát một vùng. Ngài cho đó là điềm lành, bèn cho lập tại chỗ một hành cung. Nơi ấy nay là Đền Và.

Từ khi có hành cung ở Đền Và, Thánh Tản thường lui tới vùng đất bên kia sông Hồng. Vì đi đường xa gió bụi, nên trong một lần trở về đền Ngài muốn tìm nước để tắm giội. Nhìn xung quanh chỉ thấy một cô gái gánh đôi sọt đi cắt cỏ, Ngài đến bên lựa lời chào hỏi rồi ngỏ ý nhờ cô gánh cho một gánh nước sông Hồng. Cô gái rất ngạc nhiên rồi chối từ vì sọt của cô chỉ đựng được cỏ, làm sao đựng được nước. Ngài cười và bảo cô cứ giúp thử xem sao. Quả nhiên, đôi sọt đựng được nước thật.Trong khi Ngài thỏa sức tắm thì cô gái đã chạy về loan báo với dân làng có chuyện lạ xảy ra. Khi mọi người kéo đến nơi thì người tắm đã đi mất, xung quanh còn phảng phất hương trầm. Lúc ấy dân làng mới bừng tỉnh, nhận ra là chính đức thánh Tản vừa mới qua đây.

Trong cuộc gặp gỡ tình cờ đó, Ngài còn bày cho cô gái cắt cỏ cách làm liềm thay cho con dao cô vẫn dùng để cắt được dễ hơn, nhanh hơn. Khi nhớ dấu tích và công đức của Ngài, dân làng Di Bình (xã Vĩnh Ninh huyện Vĩnh Tường, tỉnh Vĩnh Phúc) đã dựng ngôi Đền Và đặt tên là đền Ngự Dội, ý muốn nhắc việc Ngài đã đến ngự và tắm ở đó trước khi về Đền Và.

Người dân nô nức hòa mình vào dòng người rước kiệu.

Để tỏ lòng biết ơn, hàng năm Lễ hội Đền Và được tổ chức long trọng vào ngày rằm tháng Giêng. Cứ 3 năm thì tổ chức lễ hội lớn một lần vào các năm Tý - Mão - Ngọ - Dậu. Những năm lễ hội lớn có tục lệ rước long ngai bài vị "Tam vị Đức Thánh Tản" từ Đền Và qua sông Hồng sang tả ngạn ở đền Dội (xã Vĩnh Ninh, huyện Vĩnh Tường, Vĩnh Phúc) để tế lễ diễn lại sự tích này rồi quay trở lại Đền Và. Đồng thời, các làng có liên quan tín ngưỡng ở đền cùng nhau tổ chức một cuộc rước lớn. Tất cả có 8 làng tham gia, gồm: Vân Gia, Thanh Trì, Nghĩa Phủ, Mai Trai, Đạm Trai thuộc xã Trung Hưng; làng Phù Sa, Phú Nhi thuộc xã Viên Sơn và làng Di Bình (tỉnh Vĩnh Phúc).

Lễ hội bắt đầu mở từ ngày 13 tháng Giêng hàng năm, việc dọn dẹp, trang trí lễ hội sẽ do dân làng Vân Gia đảm nhiệm. Trong ngày này, người dân các thôn sẽ làm mâm cỗ thật thịnh soạn để rước cỗ kiệu của làng mình về đặt trước nhà tiền tế tại Đền Và. Nhà tiền tế có kiến trúc 5 gian để thoáng, trên các cột trụ treo rất nhiều hoành phi câu đối do nhà nho, danh sĩ các triều đại soạn ra ca ngợi cảnh quan Đền Và tôn vinh uy linh của Đức Thánh Tản Viên. Bên cạnh đó, Lễ rước kiệu còn mang một ý nghĩa rất quan trọng, đây dịp để người dân vạn chài thể hiện mình, họ tấp nập đổ về, cùng đưa đoàn rước sang sông. Theo quan niệm của người xưa, vào ngày này vạn chài nào trên sông làm nhiều điều phúc thì Thánh Tản sẽ cho nhiều lộc lớn trong năm.

Khi đi qua ngã tư, các kiệu chính lần lượt được quay ba vòng rồi tung lên cao ba lần.

Đến ngày chính hội 15 tháng Giêng, mọi người cùng nhau tham gia các trò chơi dân gian như: kéo co, cờ tướng, cờ người, đập niêu, nấu cơm thi…và tiếp đón khách thập phương đến đền dâng hương viếng Đức Thánh Tản.

Lễ rước được tổ chức từ sáng sớm, đúng 3 giờ, lễ Phụng Nghinh bắt đầu, các thành viên trong đội tế tiến hành nghinh tam vị Đức Thánh ra an tọa trên kiệu Ngai. Sau đó lần lượt các làng tham gia lễ hội rước kiệu lễ về quy tụ trong sân đền. Đến 5 giờ sáng, đoàn rước khởi hành từ Đông Cung vào trung tâm Thị xã Sơn Tây, rồi đi thẳng ra bến cảng lên thuyền sang đền Ngự Dội. Trên đường đi, người dân hai bên đường dựng rạp, bầy hương án, dâng hương hoa, lễ vật lên Đức Thánh. Đến mỗi ngã tư lớn, các kiệu chính lần lượt được quay ba vòng rồi tung lên cao ba lần trong tiếng reo hò của hàng vạn người, ai cũng muốn được chui kiệu mong được khỏe mạnh, may mắn… Ra đến cảng Sơn Tây, đoàn rước nối đuôi nhau xuống thuyền qua sông sang đền Ngự Dội.

Ra đến giữa sông, thuyền chở kiệu Tam Vị Đức Thánh quay một vòng, sau đó mới tiếp tục nối vào đoàn thuyền và tiếp tục hành trình. Sang đến đền Ngự Dội, tam vị Đức Thánh được nghinh vào an tọa trong đền, các cụ trong đội tế tiến hành lễ Tế và lễ Mục Dục, diễn tả lại sự tích năm xưa Đức Thánh Tản nghỉ chân và tắm tại đây. Sau đó du khách thập phương vui chơi tại bãi sông cho đến khi lá cờ tứ linh gặp gió đổi hướng thổi phất đuôi cờ về phía Nam thì đoàn rước được triệu hồi và rước tam vị Đức Thánh theo đường cũ về an vị tại Đền Và.

Các thuyền lớn neo đậu bên bờ sông Hồng chờ rước Đức Thánh Tản qua sông.

Ngoài lễ hội rằm tháng Giêng vào mùa xuân, Đền Và còn tổ chức thêm lễ hội mùa thu vào rằm tháng Chín (14 - 15 âm lịch). Lễ hội “đả ngự” với nghi thức là đánh bắt cá trên sông Tích. Sau đó chọn ra 99 con cá trắng to chế biến thành nhiều món đem lên tế Thánh Tản. Theo phong tục đây là một hoạt động tập thể của 5 làng trên đoạn sông Tích, ai có thể đánh bắt được con cá to thì năm ấy Đức Thánh Tản phù hộ cho làm ăn gặp nhiều may mắn. Trong buổi tế, tất cả người dân tham gia đều thành kính trước uy linh của Ngài. Đến cuối buổi, mọi người ngồi thụ lộc các món đặc sản từ cá và cùng nhau ăn cỗ chay. Khi ăn xong, quan viên ra uống nước ăn trầu (không được dùng vôi). Vì thế, dân gian có câu: "Hội Đền Và trầu không vôi, xôi không muối".

Lễ hội Đền Và được tổ chức không chỉ nhằm tưởng nhớ đến những công tích của Thánh Tản đối với dân, đất nước mà còn thể hiện ước nguyện của người dân về sự yên bình, ấm no, hạnh phúc, đồng thời trở thành cây cầu tâm linh gắn kết người dân đôi bờ tả - hữu sông Hồng thành một khối.

Đoàn rước đã sang đến đền Ngự Dội, chuẩn bị rước  vào trong đền.